Bap new indd

Basqa dene tásir etpegenshe deneniń tınısh yamasa tuwrı sızıqlı 
teń ólshewli qozǵalıs halın saqlaw qásiyeti 
inertlik
dep ataladı.
Denege kúsh tásir etkende, usı dene inertliginiń úlken yamasa kishiligi 
kórinedi. Haqıyqatında da, ganteldi shtangaǵa salıstırǵanda kóteriw, yaǵnıy 
qozǵaltıw ańsat. Sebebi, ganteldiń inertligi shtangaǵa salıstırǵanda kishi bo
-
ladı. Oyınshıq mashinanı qolımız benen túrtip jibersek ol qozǵaladı. Biraq 
haqıyqıy mashinanı júrgiziw ushın kóp kúsh kerek boladı. Sebebi, haqıyqıy 
mashinanıń inertligi úlken. Poyezddıń inertligi bolsa mashinanıń inertliginen 
67-súwret.
Inertligi hár qıylı bolǵan 
arbalardıń qozǵalısı
I
I
a
→
1
a
→
1
> 
a
→
2
a
→
2
II
II
66-súwret.
Inertligi birdey 
bolǵan arbalardıń háreketi.
I
I
a
→
1
a
→
1
= 
a
→
2
a
→
2
II
II

---

77
IV bap Háreket nızamları
de úlken. Sonıń ushın poyezddı ornınan qozǵaltıp, tezligin joqarılatıw hám 
kerisinshe, qozǵalıp baratırǵan poyezddı toqtatıw qıyın. Úlken tezlikte ketip 
baratırǵan poyezddiń toqtawı ushın úlken kúsh hám waqıt kerek boladı.
Deneniń inertligi qansha úlken bolsa, onıń tınısh yamasa tuwrı 
sızıqlı teń ólshewli qozǵalısın ózgertiw sonsha qıyın boladı.
Massa
Barlıq deneler inertlik qásiyetine iye. Tájiriybelerden bir deneniń ornına 
sonday shamadaǵı eki dene bir-birine jabıstırılıp qoyılsa birdey shamadaǵı 
kúshtiń tásirinde olardıń alǵan tezleniwleri eki ese kemeyedi. Birdey kólem
-
degi hár qıylı materiallardan tayarlanǵan deneler birdey kúshtiń tásirinde 
hár qıylı tezleniw aladı, yaǵnıy inertligi hár qıylı muǵdarda boladı. Demek, 
hárbir dene inertligin kúsh tásirinde alǵan tezleniwin mexanikalıq usıllar 
járdeminde ólshew arqalı tabamız.
Joqarıdaǵı mısallarda hár qıylı denelerdiń inertliginiń hár qıylı bolatuǵın
-
lıǵın kóriwge boladı. Hárbir deneniń inertligi usı deneniń ózine sáykes 
fizikalıq shama bolıp tabıladı. Denelerdiń inertligin salıstırıw ushın arnawlı 
shama qabıl etilgen. Onı massa dep ataydı.