Bap new indd

Deneniń inertlik qásiyetin xarakterleytuǵın fizikalıq shamanı 
massa dep ataladı hám 
m
háribi menen belgilenedi.
Massa sózi latınsha «bólek» degen mánisti bildiredi. Qálegen deneniń mas
-
sası, ol qaysı jerde bolıwına qaramastan birdey mániske iye boladı. Deneniń 
massası teńizdiń astında ma, basqa planetada ma, kosmosta ma ózgermeydi. 
Xalıq aralıq birlikler sistemasında massanıń birligi etip kilogramm qabıl 
etilgen. Dáslep etalon sıpatında temperaturası 4°C bolǵan 1 dm
3
(1 litr) 
kólemdegi taza (distillyaciyalanǵan) suwdıń massası 1 kg ǵa teń dep alınǵan 
edi. Biraq bul etalon zárúrli bolǵan dállikti támiyinley almadı.
Hawada okislenbeytuǵın platina hám iridiy birikpesinen ta
-
yar-lanǵan, massası 1 kg ǵa teń bolǵan cilindr massanıń etalonı 
dep qabıl etilgen.
Bul etalonnıń tiykarǵı nusqası Parij qasındaǵı Sevr qalasındaǵı Xalıq 
aralıq ólshewler byurosında saqlanadı.

---

78
Dinamika tiykarları
Deneniń massası gramm (g), centner (cr), tonna (t) sıyaqlı birliklerde 
ólsheniwin bilesiz. Denelerdiń massasın hár qıylı tárezilerdiń járdeminde ól
-
shew múmkin.
Deneler sistemasınıń massası
Massa skalyar shama bolıp tabıladı. Birneshe deneniń ulıwma massasın 
tabıw ushın olardıń hárbiriniń massaların qosıw kerek. Mısalı, qarap atırǵan 
sistemada massaları 
m
1
hám 
m
2
bolǵan eki dene bar bolsın. Bul deneler 
sistemasınıń massası 
m
= 
m
1
+ 
m
2
ge teń boladı. Eger sistema massaları 
m
1
, 
m
2
, 
m
3
, . . , 
m
n
n
dana deneden ibarat bolsa, sistemanıń massası usı 
denelerdiń massalarınıń qosındısına teń boladı:
m
= 
m
1 
+ 
m
2 
+ 
m
3 
+ . . . + 
m
n
.
Usı qásiyetine qaray massa zattıń muǵdarın ólshew wazıypasın atqaradı.