Bap new indd

Óz ara tásirlesiwshi eki dene bir-birine shaması jaǵınan teń hám 
bir tuwrı sızıq boyında qarama-qarsı táreplerge baǵıtlanǵan 
kúshler menen tásirlesedi.
Bul nızam 
Nyutonnıń úshinshi nızamı
dep ataladı.
Óz ara tásirlesiwshi eki kúshtiń birin 
tásir etiw kúshi
, ekinshisi 
keri 
tásir kúshi
dep ataladı. Nyutonnıń úshinshi nızamı bolsa keri tásir nızamı 
dep te júrgiziledi:
72-súwret. 
Eki qayıqtıń bir-bir
-
ine tartılıwı. 
73-súwret.
Qayıqtıń terek 
tárepke qaray tartılıwı.

---

84
Dinamika tiykarları
Keri tásir nızamınıń ámelde kóriniwine kóp sanlı mısallar keltiriw múm
-
kin. Mısalı rolik ústinde arqan menen bir-birin tartıp atırǵan eki balanıń 
birinshisi ekinshisin qanday kúsh penen tartsa ózi de, ekinshi balaǵa sonday 
keri tásir kúshi menen tartıladı (74-súwret).
Tegis taxtanıń ústine ornatılǵan eki arbanıń birine magnit ózegi, ekinshi-
sine temirdiń bólegi ornatılǵan bolsın (75-súwret). Olarǵa tásir etip atırǵan 
kúshlerdi arbaǵa ornatılǵan dinamometr ólsheydi. Eger arbalar bir-birine 
jaqınlastırılsa, magnit ózek temir bólegin ózine tartadı. Olar teń salmaqlıq 
halına kelgende arbalarǵa bekitilgen dinamometrlerdiń kórsetkishleriniń bir-
dey ekenligin kóremiz. Arbalardıń arasındaǵı aralıqtı ózgertip tásir etip 
atırǵan kúshlerdiń shamasın ózgertiw múmkin. Biraq báribir birinshi arbanıń 
ekinshisin qanday kúsh penen tartsa, ekinshisiniń de birinshisinen tap sonday 
kúsh penen tartıp atırǵanlıǵınıń gúwası bolamız. Ushları tayanıshqa qoyılǵan 
taxtanıń ústinde turǵan bala taxtaǵa óziniń salmaǵı menen tásir etip, iyedi. 
Óz gezeginde, taxta da balaǵa tap sonday shamadaǵı kúsh penen tásir etedi. 
Balanıń salmaǵı tómenge baǵıtlanǵan bolsa, taxtanıń balaǵa keri tásir etiw 
kúshi joqarıǵa qaray baǵıtlanǵan. Diywaldı 300 N kúsh penen iyterseńiz, 
diywal sizge 300 N kúsh penen keri tásir etedi.
Kúshlerdiń 
F
1
= 
m
1 
a
1
hám 
F
2
= 
m
2 
a
2
ańlatpaların Nyutonnıń úshinshi 
nızamınıń formulasına qoyıp, tómendegi teńliklerdi payda etemiz: