Maxsus talim vazirligi samarqand davlat universiteti inson resurslarini boshqarish fakulteti

 
 
15- Mavzu. NOMODDIY AKTIVLAR HISOBI 
Reja: 
 
 
 
 15.1. Nomoddiy aktivlar tushunchasi
 
 
15.2. Nomoddiy aktivlar aktivlar baholash
 
15.3. Nomoddiy aktivlarning bu[galteriya hisobi 
15.1. Nomoddiy aktivlar tushunchasi
Mamlakatimizda ularni etirof qilish, baholash va buxgalteriya hisobi tartiblarini qatiy belgilovchi 
asosiy hujjatlar 7-son buxgalteriya hisobi milliy standarti hisoblanadi.
18
Nomodliy aktivlar buxgalteriya hisobining asosiy holatlari: etirof qilish payti, qiymatini baholash 
va foydalanish muddatini aniqlash, amortizatsiya yani hisobga olish, balans qiymatining boshqa 
o‘zgarishlarni hisobga olish va ularning so‘nggi bahosi hamda ularning chiqishidan keyingi moliyaviy 
natijalarni aniqlash, shuningdek korxonaning moliyaviy hisobotidagi nomoddiy aktivlar bo‘yicha 
axborotlarni ochib berishdan iborat. 
Nomoddiy aktivlar — mahsulot ishlab chiqarish jarayonida korxonalarning mulk obektlaridan 
foydalanish maqsadida, ishlarni bajarish, xizmatlar ko‘rsatish yoki tovarlarni sotish yoxud uzoq 
muddat davomida mamuriy va boshqa vazifalarni amalga oshirish uchun mol-mulki saqlab 
turilmaydigan mulklarning Identifikatsiya qilingan obektlaridir. 
17
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1192son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan "1 yanvar holati bo‘yicha 
asosiy fondlarni har yili qayta baholashni o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom. 2002 yil 4 dekabr 
18
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 7-son "Nomoddiy aktivlar" Buxgalteriya hisobi 
milliy standarti. 2005 yil 27 iyun 

---

116 
Nomoddiy aktivlarni aniqlash, aktiv xo‘jalik foydalanilgani va jismoniy mazmunga ega 
bo‘lmaganini talab etadi. Jismoniy ma’noga ega bo‘lmagan aktivlar, agar ularning egalik huquqini 
qo‘shgan va ular uzoq muddat davomida foydalaniladigan hollarda nomoddiy aktivlarni aniqlashga 
javob beradilar. 
SHartnomaviy va boshqa yuridik huquqlar vujudga kelishidan qatiy nazar. Agar: 
- aktiv bilan bog‘liq kelgusida iqtisodiy manfaatdorlik korxonaga kelishiga ishonch mavjud bo‘lsa; 
- aktiv qiymati aniq hisoblangan bo‘lsa nomodliy aktivlar aktiv sifatida tan olinali. 
Korxona kelgusida faqat quyidagilar mavjud bo‘lgan taqdirda nomoddiy aktiv bilan bog‘liq 
hisoblangan iqtisodiy foydalar olishi mumkin: 
- kelgusida korxonaning iqtisodiy foydasi (daromadi)ning ko‘payishi aktivning qobiliyati, 
shuningdek, korxonaning aktivdan shu maqsadda foydalanish borasidagi niyati isbotlansa; 
- etarli rusurslar mavjud bo‘lsa, yoki korxona kelgusida kutgan iqtisodiy foydani chiqarib olishi 
uchun ularning qulayligi. 
Nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobining birligi inventar obekt hisoblanadi. Nomoddiy 
aktivlarning inventar obekti bitta patent, guvohnoma, huquqiy yon berish shartnomasi va boshqalardan 
kelib chiqadigan huquqlar majmuidan iborat. Bir inventar obekt boshqasidan farq qilishining asosiy 
belgisi uning mahsulot ishlab chiqarishdagi mustaqil vazifasini bajarishda, ishlarni bajarish yoki 
xizmat ko‘rsatish yoxud korxonaning ma’muriy yoki boshqa vazifalari bajarilishida foydalanishga 
xizmat qilishidan iborat, 
Ikki yoki bir nechta korxonaning egaligida bo‘lgan nomoddiy aktivlarning obekti umumiy 
egalikdagi uning ulushiga qarab har bir korxonaga nomoddiy aktivlarning tarkibida aks etadi. 
YUqorida qayd etilgan barcha shartlarga javob beruvchi quyidagi obektlarni nomoddiy 
aktivlarga kiritish mumkin: 
−
ixtiroga patent, sanoat namunasi, foydali modelga egalik qiluvchining qat’iy huquqi; 
−
EHM uchun dasturlar, malumotlar bazalariga bo‘lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik 
qiluvchilarning qat’iy huquqi; 
−
integral mikrosxemalarning topologiyasiga bo‘lgan mualliflik yoki boshqa qonuniy egalik 
qiluvchilarning qat’iy huquqi; 
−
tovar va xizmat qilish belgisiga qonuniy egalik qiluvchining qatiy huquqi, shuningdek, tovar 
ishlab chiqariladigan joy nomidan foydalanish huquqi; 
−
patentga egalik qiluvchining seleksiya yutug‘iga bo‘lgan qat’iy huquqi; 
−
gudvill; 
−
tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ya’ni er osti va tabiiy muhitning boshqa resurslari, 
geologiya va tabiiy muhit haqidagi boshqa axborotlar singarilardan foydalanish huquqi; 
−
mol-mulkdan foydalanish huquqi, ya’ni er uchastkasi, binolar va boshqalardan foydalanish 
huquqi; 
−
boshqa nomoddiy aktivlar (mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmat ko‘rsatish, 
iqtisodiy va boshqa imtiyozlardan foydalanish kabilarga bo‘lgan huquq). 
SHu bilan birga, qati’y huquq — qonun hujjatlarida belgilangan tartibda faqat egalik qilish 
huquqiga ega shaxs tomonidan yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxsga berilishi mumkin bo‘lgan 
mulkiy huquqdir. 
Nomoddiy aktivlar tarkibida, shuningdek tasis hujjatlariga muvofiq tan olingan tashkiliy 
xarajatlar ham hisobga olinadi. 
SHuni nazarda tutish kerakki, nomoddiy aktivlar tarkibiga korxona ishchi xodimlarining aqliy 
va ishchanlik sifatlari, ularning mehnatga bo‘lgan malakasi va qobiliyati qo‘shilmaydi, chunki bu 
xususiyatlar o‘z egalaridan ajralmaydigan xususiyat bo‘lib, ulardan foydalanilmaslik mumkin. 
Nomoddiy aktivlarning eng ko‘p tarqalgan ko‘rinishlari litsenziyalar, patentlar, mualliflik 
huquqi, kompyuter dasturi bilan taminlanganlik, import kvotalari, nouxau, franchayz, savdo markalari, 
tashkiliy xarajatlar, gudvill va boshqalardir. Quyida nomoddiy aktivlarning subektlar faoliyatida 
ko‘proq uchraydigan ba’zi ko‘rinishlarning tavsiflari keltiriladi. 

---

117 
Patent — u yuridik tomondan ro‘yxatga olingan va tan olingan qati’y huquq. Patent huquqi egalik 
qiluvchiga boshqa shaxslarning aralashmasligida patent tatbiq etiladigan jarayon va faoliyat yuritishga 
hamda mahsulotlardan foydalanish, ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilishga imkon yaratadi. 
Sanoat dizaynini ro‘yxatta olish. Sanoat dizaynini ro‘yxatga olish patentning ishlab chiqarilgan 
mahsulotning shakli, namunasi yoki bezagiga nisbatan qo‘llanilishiga o‘xshashdir. Patent faoliyatni 
himoya qilsa, sanoat dizaynini ro‘yxatga olish mahsulotning tashqi ko‘rinishini himoya qiladi. 
Masalan, komputer terminalining yangi dizayni dizaynni ro‘yxatga olish tomonidan himoya qilinadi, 
yangi "Rentium IV" kompyuteri esa patent tomonidan himoya qilinadi. 
Mualliflik huquqi — qonun tomonidan adabiyot asarlari, musiqa, tasviriy san’at kabi ijodiy 
ishlarning mualliflariga qaratilgan himoya shakli. Mualliflik huquqi egalariga ma’lum ekskluziv 
huquq, shu jumladan o‘z ishlarini nashr qilish, qayta nashr qilish va ko‘paytirish, o‘z asarlarini sotish 
va nusxalarini tarqatish, ijro etish va yozish huquqi beriladi. 
Savdo markalari va savdo nomlari. Savdo markalari (masalan, "Nestle", "Adidas") va (yoki) 
savdo nomlari (Coka-Cola) — bu kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga berilgan nomlar, 
belgilar yoki boshqa belgilovchi aksiyalardir. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro‘yxatdan 
o‘tkazilishi mumkin. Bunday holatda mahsulotlarning nomi, belgisi yoki boshqa belgilovchi 
identifikatsiyalar yuridik tomondan himoyalangan bo‘ladi. 
Franchayz — ma’lum shakllar, texnologiyalar yoki tashqi ko‘rinishdan juda yaxshi 
foydalanishga bo‘lgan huquq. Franchayzlar odatda davlat mulkidan foydalanish yoki kommunal 
xizmatlar ko‘rsatish huquqini olish uchun hukumat organlari tomonidan va aniq vazifalar hamda aniq 
xizmatlardan foydalanish huquqini olish uchun xo‘jalik subektlari tomonidan beriladi. Franchayz 
haqidagi har bir shartnoma u amal qiladigan davrdagi muddatni, shuningdek franchayz (foydalanish 
huquqidagi imtiyozlarni beruvchi subekt) va franchayzlar (mazkur imtiyozni oluvchi subektlar)ning 
huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi. 
Tashkiliy xarajatlar — faoliyatni tashkil etishda vujudga keladigan sarflar. Tashkiliy faoliyat, 
masalan, yuridik va ro‘yxatga olishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri mansub bo‘ladigan sarflar tashkiliy xarajatlar 
sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Tashkiliy xarajatlarni kapitallashtirish uchun mazkur xarajatlar 
kelgusida foyda keltiradigan dalillar asos bo‘lib hisoblanadi. Bir hisobot davrida tashkiliy 
xarajatlarning barcha yig‘indisi faoliyatning foyda bilan xarajatga nomutanosiblikka olib keladigan 
moliyaviy natijalarga kiritiladi. 
Nomoddiy aktivlarning ba’zilari ikkita maxsus tavsifga ega bo‘ladi: ular uzoq muddatli bo‘nak 
to‘lovlari hisoblanadi va ular boshqa tarafga sotilishi mumkin bo‘lgan egalik qiluvchining hech qanday 
huquqlari bilan taqsimlanmaydi. 
Nomoddiy aktivlar quyidagi belgilar bo‘yicha tasniflanishi mumkin: 
egalik qilish tavsifi bo‘yicha: ayirboshlanganlar, masalan, litsenziyalar, patentlar, dasturiy 
ta’minlash, nouxau kabilar; ayirboshlanmaganlar, masalan, tashkiliy xarajatlar va gudvill. 
Identifikatsiyalash bo‘yicha:
a) alohida identifikatsiyalanganlar. Ba’zi nomoddiy aktivlar firmaning aktivlaridan alohida 
tenglashtirilishi mumkin, masalan, litsenziyalar, savdo markalari, franchayz, tashkiliy xarajat va 
boshqalar; 
b) 
alohila 
identifikatsiyalanmaydiganlar. 
Boshqa 
nomoddiy 
aktivlar 
alohida 
identifikatsiyalanmaydi, balki aksincha — ularning qiymati firmaning boshqa aktivlari bilan o‘zaro 
aloqalaridan olinadi. Masalan, mijozlarning ishonchiga yoki xodimlar malakasining darajasiga 
asoslanadigan gudvil.