Kurbanova durdona salaxitdinovna gimnastika va uni o

35-rasm 
Impulslar bilan bunday almashinish harakat soni vaqtini saqlash qonuni 
natijasi hisoblanadi. Ya’ni: “Agar gimnastikachining tanasi ajralgan holda va 
tashqi kuch vaqti uning o.m.o‘ (og‘irlik markazi o‘qi) ga nisbatan nolga teng 
bo‘lsa, unda butun tananing harakat soni vaqti vaqt o‘tishi bilan uning asosiy 
markaziy o‘q inertsiyasiga nisbatan o‘zgarmaydi” 
Keltirilgan qonun tayanib burilishni ijro yetishda aniq ko‘rinishda 
bajarilmaydi, chunki tayanch a’zolari orqali butun sistemaga ta’sir etuvchi 
ishqalanish kuchi vaqti burilishni asta-sekin “so‘ndiradi”. Shunga qaramasdan 
harakat soni vaqtini saqlash qonuni yordamida harakat qiluvchi “impulslarni 
almashinishi” mexanizmi shu holatda ham o‘zini ko‘rsatishga ulguradi. Buning 
eng yorqin shakli siltanuvchi a’zolar ishida kuzatiladi. Burilish yo‘nalishda qo‘llar 
bilan siltanish boshida tezkorlik bilan o‘tadi, keyin esa faol tormozlanadi shu 
tufayli aralash a’zolar asosiy yo‘nalish bo‘yicha tezlik bilan burilishni boshlaydi.
Burilishni ijro eish mobaynida bunday mexanizm bir necha marta ishlashi 
mumkin. Masalan, qo‘llar va oyoqlar bilan siltanish bajarishda oldin qo‘llar bilan 
siltaniladi, keyin esa burilish tezligini oshiruvchi xuddi shunday harakat siklini 
siltanuvchi oyoq bajaradi. Keyinchalik, burilish paytida “impulslar bilan 
almashinish” ham ishtirok yetishi mumkin (masalan, burilish paytida holat 
o‘zgarganida). Lekin u odatda harakatning yugurib kelish bosqichidagi kabi 
muhim rol o‘ynamaydi. 

---

118
Gimnastikachi tanasi shaklining burilish tezligi bilan bog‘liqligi. Burilish 
jadalligi kinetik vaqtda itarilishdan olingan itarilishi samarasiga bog‘liqdir. Kinetik 
vaqt (K), yoki harakat soni vaqti, berilgan aylanish o‘qi va tizimning burchak 
tezligi (
w
) nisbatan olingan gimnastikachi tanasi inertsiyasi vaqtining (I) 
ko‘paytmasiga teng: K=I
w
Gimnastikachi tanasining kinetik vaqti burilishda o‘zgarishsiz qolishga harakat 
qilganligi sababli (kinetik vaqtni saqlash qonuniga qarang), tana inertsiyasi vaqti 
kattaligi va burchak tezligi orqaga qaytish majburiyati bilan bog‘liq bo‘ladi: 
gimnastikachi tanasi inertsiyasi vaqti vertikal o‘qqa nisbatan qancha kam (ko‘p) 
bo‘lsa, tananing aylanish tezligi shunchalik ko‘p (kam) bo‘ladi. Gimnastikachi 
tanasi inertsiyasi vaqti burilish bajarishda uning holati va tanasining shakliga 
bog‘liq bo‘lar ekan, u burilish paytida tananing aylannish tezligiga ataylab yoki 
ongsiz ravishda ta’sir ko‘rsatish mumkin. Gimastikachining tana og‘irligini 
aylanish o‘qiga yaqinlashishini ta’minlovchi va shunday qilib tana inertsiyasi 
vaqtini burilish o‘qiga nisbatan kamaytiruvchi harakati burilishni tezlashishiga olib 
keladi. Aksincha, tana og‘irligini aylanish o‘qiga nisbatan uzoqlashishi bilan 
bog‘liq holatni o‘zgartirish burilishni sekinlashtiradi.
Bu nuqtai nazardan burilish qo‘llarni yuqoriga ko‘tarib butunlay to‘g‘rilangan 
holatda bo‘lsa juda yaxshi bo‘lgan bo‘lar edi. Bu holatdan chetlashishning har 
qanday (masalan, tayanmagan oyoqni ko‘tarish, qo‘l yoki qo‘llarni tushirish, tanani
bukish yoki yozish) bukilishni darhol sekinlashishga olib keladi. Bu sabab bilan 
ayniqsa, tana gorizontal holatda joylashib bir oyoqda muvozanat saqlash kabi 
holatlarda aylanib burilishlar sekinlashadi.
Burilishda holatni bir necha marta o‘zgarishda tananing aylanish tezligi 
shunga muvofiq o‘zgaradi, lekin badiiy gimnastikada bu unchalik yorqin 
ko‘rinmaydi, figurali uchishda muzga ishqalanish gimnastikachi oyog‘ining polga 
ishqalanishidan kamroq. 

---

119