Берунийнинг «Хиндистон» асарида юнон эстетикаси тал=ини

i n g l i z   o l i mi   C h a r l z   D a r v i n d a n   8 0 0   y i l   a v v a l   t a b i i y   t a n l a n i s h    

qonuni yatini   kashf  etgan.  Beruni y  o ’z   fikrini     bunda y 

r i v o j l a n t i r a d i :   « L e k i n   t a b i a t   y a x s h i n i   yo m o n d a n   a y i r m a s d a n ,  

ha mma siga     bir  xilda     ta ’sir  qilishi   orqasida   daraxtning  

bargl arini  to ’kib,  me va   qilishdan  qoldirib,  quritadi   (allo ma   agar 

inson  vaqtida   sug ’orib ,  parvarish   qil masa ,  demo qchi   shekilli -

F . B . ) .   D u n y o   h a m   s h u n g a   o ’ x s h a s h d i r .   Q a c h o n   x a l q l a r n i n g  

ko ’pa yishi  bilan    (va   ahloqi y,  ma ’n avi y    tanaz zul,  inqiroz 

s a b a b l i - F . B . )   D u n y o   b u z i l s a ,   y o k i     b u z i l i s h g a   y a q i n     e t s a ,   D u n yo  

va     undagi    bor  na rsalarni   saqlaguvchi,  uning  har    bo ’lagiga  

ma rha mati     u mumi y  (t eng)  bo ’lgan ,  tadb irkor  (Xudo)  ko’pchilikni 

k a m a y t i r a d i g a n ,     v a   h a m m a   y o m o n l i k   i l d i z i n i   t a g i d a n     q i r q a d i g a n  

bir 

zotni  

yuboradi  

(Islo mi y 

aqidaga  

ko ’ra , 

Muha mmad 

pa yg ’a mb ar    shunda y  oda m  hisoblanadi -F.B.).  Hindlarning 

da ’vola riga   ko ’ra   ,  Vasudeva  ham  s hularning    juml asidan   bo ’lib, 

Er  yu zi    jabru  zul m  bilan   to ’lib,  unda  yashovchilarning  

ko ’pligidan,  o yoq   bosib   yu rishla ridan     Er  chayq alib     turgan 

                                                 

1

Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1962, сащ. 300. 

  

---

 

                                                                                                                                                               

24 

 

v a q t d a     e n g   o x i r g i   m a r t a     M a t x u r a     s h a h r i     ( m a m l a k a t   p o y t a x t -

s h a h a r   n o m i   b i l a n   a t a l s a   k e r a k ,   y u n o n l a r d a g i     A f i n a     d a v l a t i   k a b i -

F . B . )   h o k i m i   K a n s a   ( X a n s a ) n i n g   s i n g l i s i d a n     ( V a s u d e v a ,   h i n d l a r  

fikri ,  e ’tiqodicha -iloh)  inson  qiyo fasida     tug ’iladi .  …  Ammo , 

singlisining    to ’yi   kunla rida    ( ma ml akat   hoki mi   Kansa):   «Sening  

o ’li ming   singling  bolasi   tarafidan   bo ’ladi»  degan  ovoz -nidoni 

e s h i t g a n   e d i .   S h u n i n g   u c h u n ,   s i n g l i s i     t u g ’ i s h i   b i l a n   m a x s u s   o d a m 

yu borib,  u bola  o ’g ’il  bo ’lsa  ha m, qi z bo ’lsa  ha m  tezdan  o ’ldirar 

edi ». 

B e r u n i y  

h i n d l a r n i n g  

i l o h i  

 

h i s o b l a n u v c h i  

 

V a s u d e v a -  

Krishnaning  

sirli  

tug ’ilishini 

hind  

poetik 

ijodi -eposida 

t a s v i r l a n g a n i d a y ,   b a d i i   s h a k l d a ,   r a v s h a n ,   o b r a z l i     m a n z a r a l a r    

orqali     t asvirlayd i:   «Bu   (Vasudevaning     tug ’ilishi)  yo mg’irli 

kech ada,    xadrapada   o yining     qorong ’u   yarmining   sakkizinchisida  

o y  Rohine   man zilida   tulu   qilganida   bo ’ladi .  (Hoki m)    Kansaning 

p o yl o q c h i l a r i   q a t t i q   u y q u g a     k e t g a n   v a q t i d a     o t a s i     b o l a n i    

o ’g ’i rlab,    ya ’ni    (enaga)    Jasuning     eri     Nandaning   qora mol 

bog ’la ydigan   og’iliga     ko ’tarib  boradi.  U  jo y    Matxuraning  

ya qinida  bo ’lib,  ikkalasi o ’rtasida   Ja muna  daryosi  oqar edi»

1

 

B e r u n i y  

b a d i i y 

t i l  

b i l a n  

h i k o y a  

q i l i s h i c h a  

c h a q a l o q  

(Vasudeva )  keltirgan   vaqtda   (cho ’ponning  xotini)  Jasu   ha m  qiz 

f a r z a n d   t u q q a n   e k a n .     O t a   c h a q a l o q   V a s u d e v a n i     J a s u n i n g     q i z i g a  

al ma shtirib,    ko ’ta rib,  po yloqchilarga   olib  borib ,  o ’g’lining 

o ’rniga  

beradi . 

Hoki m 

Kansa  

(Xansa) 

chaqaloq 

q izni 

o ’ldirmoqchi   bo ’lganida ,  u     os monga   ko ’ta rilib,  ko ’zdan   g ’o yib  

bo ’ladi   (Bu  albatta ,  hind  poetik,  badii y  t afakkurining  ma hsulidir -

F.B.) 

Cho ’ponning 

xotini 

Jasu  

bo ’lsa , 

chaqalog ’i 

                                                 

1

 Беруний . «Щиндистон». Т. «Фан», 1965, сащ. 301. 

 

---

 

                                                                                                                                                               

25 

 

a l m a s h t i r i l g a n i d a n   b e x a b a r   V a s u d e v a g a   s u t   e m i z a d i ,   t a r b i ya l a b  

o ’stiradi. 

H i n d  

x a l q i - p o e t i k  

t a f a k k u r i n i n g  

 

d u r d o n a  

 

a s r l a r i d a n    

hisoblan mish  «Bxagavadgita »  eposida     Vasudevaning     bolaligi, 

o ’sib   ulg ’a yishi ,  q ahra monliklari  b atafsil   t asvirlangan .  Beruni y 

«Hindiston»  asa rida    bu   tavsilotla rdan   yaxshi   xabardo r  ekanligi 

ko ’rinadi:   «(O’smi r  Vasudeva )  bir  kuni    yo ’lda   ketatu rib,  hoki m 

Kansaning  g ’azabini  qo ’zg ’a ydigan   bir  muncha   ishlarni    qilib 

qo ’yadi:  Kansaning  (xovuzdagi) nilufa rini qo ’riqlab  yotgan ilonni 

engib,  tu mshug’idan   bog ’lab ,  (etaklab   yuradi).  Bolani   o’ldirish 

uchun   qo ’yib   yu borilgan  ma st  filni   o ’ldiradi.  Kansa   yosh 

Vasudevani   yo ’qotish  u chun    juda   ko ’p       ma kr -xiyl ala r  ishlatadi, 

lekin  ha mma si   o ’zig a  z ara r  bo’lib   qa yt adi.  Niho yat,  Kansa 

Vasudevani   o ’ziga   xiz ma t   qiluvchi   paxlovonlardan   biri   bo’lishini 

i s t a y d i .   X i z m a t   v a q t i d a   h a m     V a s u d e v a   k o ’ p   q a h r a mo n l i k l a r  

ko ’rs atadi.   

Ko ’rinib  tu ribdiki,  Vasudevaning  bu   qahra monliklari  Yunon 

m i f o l o g i y a s i d a g i  

G e r a k l n i n g  

 

q a h r a m o n l i k l a r i n i  

e s l a t a d i .    

Beruni y  bu   o ’rinda     Geraklni  esl at ma ydi.  U,  «Hindiston» 

k i t o b i n i n g  

b o s h q a  

b o b l a r i d a  

G e r a k l n i  

t i l g a  

o l a d i .  

A t o q l i  

sharqshunos    olim  Na jmi ddin  Komi lovning    «Beruni y  va   Go mer» 

ma qolasida  

 

xo raz mlik  

allo maning  

«Iliada» 

dostonida 

t a s v i r l a n g a n  

v o q e a l a r  

v a  

q a h r a m o n l a r  

h a q i d a g i  

f i k r l a r i g a  

e ’tibori mizni qa ratadi .

1

 

A b u   R a yh o n   B e r u n i y   j a h o n   m a d a n i y a t i   t a r i x i d a     b i r i n c h i    

m a r t a   h i n d l a r   v a   y u n o n l a r n i n g   e s t e t i k   t a f a k k u r i   m a x s u l l a r i  

bo ’lgan   asotirlar,    mi fologik  tasavvurl arni  va  u   tasavvurlar 

                                                 

1

 Нажмиддин Комилов. Тафаккур карвонлари. 

---

 

                                                                                                                                                               

26 

 

asosida     vu judga  kelgan     badii y  asa rlarni     qi yosi y  o ’rganib,  il mi y 

t a d q i q   e t g a n     y a g o n a   o l i md i r .  

H i n d i s t o n d a   h a m ,   Y u n o n i s t o n d a   h a m   x a l q   o g ’ z a k i   p o e t i k   i j o d i  

y u k s a k   d a r a j a d a   r i v o j l a n g a n .   B e r u n i y   a s a r l a r i d a   h a q q o n i y     t a d q i q  

e t i l g a n   h i n d l a r   v a   y u n o n l a r n i n g   e s t e t i k   t a f a k k u r i ,   e s t e t i k   f a o l i ya t i  

b e n i h o y a   yu k s a k     r i v o j l a n g a n .     M a n a   s h u   y u k s a k   e s t e t i k   f a o l i ya t  

s a b a b l i   x a l q     p o e t i k   i j o d i   a s a r l a r i d a   t a s v i r l a n g a n   v o q e a l a r ,   b u  

voqeala rning  qahra monl ari ,  ula r  bilan   bog’liq     tabiat  hodisalari 

dini y e ’tiqodga  a ylanib  ketgan.  

B e r u n i y   h i n d l a r n i n g   t a n o s u h   ( r u h l a r n i n g   t u r l i   z a m o n l a r g a   v a  

turli   oda mlarga  ko ’chib  yurishi)  haqidagi  ta ’li motiga   ko ’ra, 

V a s u d e v a n i n g   b u   d u n y o g a   o x i r g i   m a r t a   q a n d a y   s a b a b   b i l a n  

k e l i s h i n i   t u s h u n t i r a d i .