Moddiy nuqta dinamikasi. Reja: Dinamikaning asosiy vazifasi. Nyutonning I qonuni

Elastiklik kuchi
- moddiy nuqtaning muvozanat holatidan ko’chishiga proportsional va 
muvozanat holati tomon yo’nalgan bo’ladi (2 - rasm): 
( )
2 - rasmda. Prujinaga osilgan jismning muvozanat holatidan siljishi ko’rsatilgan. Qattiqlik 
koeffisienti 
bo’lgan prujinaga 
massali yuk osganda prujina 
og’irlik kuchining ta’sirida 
masofaga siljiydi. Yana og’irlik kuchi yo’nalishiga qarama – qarshi yo’nalishda 
elastik 
kuchi ta’sir etadi. Ikki kuch teng bo’lganda jism 
tinch holatida bo’ladi. 
(3.10) 
formulada 
prujinaning 
qattiqlik 
koeffitsienti 
deb 
ataladi, 
bo’lsa uning 
uzayishidir. Har bir modda uchun qattiqlik 
koeffisient har xil bo’ladi, ya’ni moddaning 
elastiklik 
xususiyatiga 
bog’liq 
bo’lgan 
proportsionallik koeffitsient. 
 
 
Ishqalanish kuchi. 
stolning ustida turgan 
kitobni itarib yuboraylik. Kitob stolning gorizontal 
sirtida harakatga keladi va boshqa ta’sir 
ko`rsatilmasa, o’z harakatini sekinlashtirib ma’lum vaqtdan keyin to’xtaydi. Bunga sabab uning 
stol ustida sirpanishiga to’sqinlik qiluvchi va bir-biriga tegib turgan sirtlar orasida vujudga 
kelgan ishqalanish kuchidir. Yuqoridagi misol asosida, ishqalanish kuchi jismlarning bir-
birlariga nisbatan tezliklariga bog’lik ekanligiga ishonch hosil qilamiz. 
Odatda ishqalanishni tashqi va ichki ishqalanishlarga ajratishadi. Tashqi ishqalanish deb – 
bir-biriga tegib turgan jismlarning biri ikkinchisining sirtida harakatlanganda sirtlar orasida 
vujudga keladigan ishqalanishga aytiladi. 
Yuqoridagi misolda, kitob va stolning bir-biriga tegib turgan sirtlari orasidagi ishqalanish 
tashqi ishqalanish bo`ladi. 
Agar jismlar bir-biriga nisbatan harakatsiz bo`lsa tinchlikdagi ishqalanish, sirpansa-
sirpanish ishqalanish va harakat turiga qarab aylanma, tebranma harakatdagi ishqalanishlarga 
ajratiladi. 
Ichki ishqalanish deb bir jismning turli qismlari orasida vujudga keladigan ishqalanishga 
aytiladi. Odatda ichki ishqalanish suyukliklar va gazlarda mavjud bo’lib biz ularga keyinroq 
tuhtalamiz. 
Tashki ishqalanishni vujudga keltiradigan asosiy sabab bir-biriga tegib turgan sirtlarning 
notekisligi, ya’ni gadir-budirligidir.
Agar sirtlar juda sillik bo`lsa ishqalanish turli jismlar 
molekulalari orasidagi tortishish kuchlari natijasida vujudga keladi. 
Ishqalanish kuchi 
ishk
ni aniqlash uchun stol ustida turgan jism bilan tajriba o’tkazaylik 
(3-rasm). Jismni harakatlantirish uchun unga 
kuch qo’yilgan. 
ning ma’lum qiymatlarigacha 
jism harakatsiz qoladi. Ya’ni jism va stol sirtlari orasida vujudga keladigan kuch jismning stol 
ustida harakatlanishiga to’sqinlik qiladi. Jismlar bir-biriga nisbatan harakatlanmaganda ham 
ularning bir-birlariga tegib turgan sirtlari orasida vujudga keladigan bunday kuchga tinchlikdagi 
ishqalanish kuchi deyiladi. 
ning kattaligi 
⃗
ning 
kattaligiga teng bo’lganda stol ustidagi 
jism harakatlana boshlaydi. Demak 
⃗ ⃗
. 
stol 
ustidagi 
jismni 
harakatlantiruvchi 
⃗
kuchning qiymati 
⃗
ning 
qiymatiga 
teng 
bo’lgangacha ortib borar ekan. Unda 
F

---

 ⃗
ning qiymati nimalarga bog’liq. Tajribalar yordamida aniqlangan qonunga muvofiq: 
sirpanish ishqalanish kuchi 
⃗
bir jism ikkinchi jismga ko`rsatadigan normal bosim kuchi 
(tayanchning reaktsiya kuchi) 
ga proportsionaldir 
⃗
⃗⃗⃗ ( )
Bu erda 
sirpanish ishqalanish koeffitsienti deyilib, jismlarning bir-biriga tegib turgan 
sirtlarining hossalariga bog’liqdir. 
Ishqalanishning tabiatda va tehnikada ahamiyati katta. Ishqalanish bo’lmaganda odamlar 
va transport vositalari harakatlana olmas edilar. Bu harakatlarni ta’minlovchi omil odam oyoqlari 
va yer sirti, mashina balonlari va yer sirti orasidagi ishqalanish kuchlarining mavjudligidir. 
Ba’zi hollarda ishqalanish zarar keltirishi ham mumkin va bu hollarda uni kamaytirish zarur. shu 
maqsadda ishkalanuvchi sirtlarga turli yog’lar surtiladi, yoki podshibniklarga o’xshash tehnik 
moslamalardan foydalaniladi.