Erkin umarov mahmud abdullayev

N. Kornilov.
Tasavvuf. I-kitob, 145- 
bet).
Ibn Arabiyning ta ’kidlashiga ko‘ra, komil insonning yerdagi 
timsoli — hazrati payg‘am barim iz M uham m ad Sallollohu alayhi 
Vasallamdir. U1 zot vujudida aqliy, ruhiy kam olot, dunyoviy va 
ilohiy bilimlar jam uljam edi. Alisher Navoiyning «Hayratul abror» 
idan olingan quyidagi baytda M uham m ad Alayhissalomning O dam
A todan burun borligi aytilgan: «Ulki, odam din burun ul bo r edi, 
Ham N abi, ham sohibi asror edi». Bu hikm at zam irida O llohning 
odamga b o ‘lgan buyuk m uhabbati yotadi.
K etm a-ketligi jihatidan olam birinchi, odam ikkinchi barpo 
bo'ldi. Lekin olam ni yaratishdan m antiqan ko ‘zlangan m aqsad 
odam edi. O dam — maqsad, olam — vosita edi. Buni Aziziddin 
Nasafiyning «Komil inson» risolasida ham ko'rish m um kin. U 
aytadiki, «inson olami sag‘ir (kichik olam ), ilohiy va moddiy olam 
birgalikda olam i kabir» (ulug‘ olam) dir. U lug‘ olam dagi jam iki 
narsa va xususiyatlar kichik olam da mavjuddir, inson katta d a m ­
ning kichraytirilgan nusxasidir.
Nasafiy komil insonga ta ’rif berib, «komil inson deb shariat 
va tariqat va haqiqatda yetuk bo'lgan odamga aytadilar», deydi. 
Boshqacha aytganda, komil inson shundayki, u n d a to ‘rt narsa 
kamolga yetgan bo'ladi: yaxshi so‘z, yaxshi fe’l, yaxshi axloq va 
maorif.
D em ak, olim nazdida, komil inson, birinchidan, real odam , u 
yaxshi sifatlarni egallash orqali komillashadi. Ikkinchidan, komil 
inson martabasi tariqat va riyozat yo‘li bilan qo'lga kiritiladi. Komil 
inson xalqqa yaxshilik keltiradi, kishilar m ushkulini oson qiladi, 
olam ni esa b alo -k u lfatlard an saqlaydi. M avjudot ic h ra kom il 
insondan k o ‘ra u lug'roq va d onoroq narsa yo‘q.
Tasavvufda komil inson, bir tom ondan, xudo bilan odam lar 
o'rtasidagi vositachi, ilohiy am r, g'oyibi asrorni oddiy odam larga 
y etk azu v ch i u lu g ‘ z o td ir. Ik k in c h id a n , k om il in so n istilo h i 
payg'am bardan boshqa zotlarga nisbatan shartli ravishda, h urm at- 
ehtirom belgisi sifatida q o ‘llaniladi.
Shu bilan birga, ayrim olimlar komil inson deganda real insonga
xos belgilarni nazarda tutishni maslahat beradilar. M asalan, Nasafiy
i

---

o ‘zining «Komil inson» asarida uni ruh tushunchasi bilan aloqada 
olib tekshiradi. Inson martabalari rnh martabalari sifatida qaraladi. 
Shu m a’noda, komil inson insonlarga xos bo'lgan fazilatni ham 
ifodalashi mumkin. U — insonlaming eng mukammali, eng aqlli va 
eng donosi, ayni vaqtda Olloh bilan odamlar orasidagi vositachi, 
Ollohning xalifasi. Komil inson insonlar jamiyatidan yetishib chiqadigan 
m o‘tabar zotdir. U azaldan martabasi aniq bo'lgan ruh emas, balki 
axloqiy-ma’naviy poklanish jarayonida kamolga erishgandir.
Ushbu qarashlar, garchi bir-biriga zid b o ‘lib k o ‘rinsa-da, as- 
lida o ‘zaro yaqindir. Bu yerda, eng m uhim i, inson kam oloti, bu- 
yukligi e ’tiro f etilishini ko'ram iz. Bunday qarashga binoan, inson 
va koinot, inson va iloh, inson va mavjudot o ‘zaro aloqada, bog‘- 
lanishdadir. Ahli shariat tushunchasiga ko‘ra, inson kam oloti azal­
dan m a iu m b o ‘lib, taqdiri azal tom onidan belgilab q o ‘yilgan.
T asaw uf ahli aytadiki, insonga erkin faoliyat uchun inon-ixtiyor 
berilgan, u harakat qilib komillikka erishuvi m um kin. Aziziddin 
Nasafiy kam olotning ikki belgisi bor, deb ta ’kidlaydi: birinchisi, 
yaxshi axloq, ikkinchisi, o ‘z -o ‘zini tanish. K om il inson yaxshi 
axloqli, o ‘z - o ‘zini tanigan insondir.
Biz yuqorida komil inson g‘oyasi shariat va ta sa w u f ilmida 
qanday qo‘yilganligi to ‘g‘risida b a ’zi tafsilotlam i bayon etdik. Endi 
k o m il 
in s o n
tu s h u n c h a s in in g
ilm iy -fa ls a fiy
ji h a td a n
tavsiflanishining b a ’zi jihatlarini qarab chiqaylik.
I. 
A. Karim ov « 0 ‘zbekiston XXI asr b o ‘sag‘asida» asarida k o ‘p 
m asalalarni tushunishda «dinning yuksak rolini e ’tiro f etish bilan 
birga, diniy dunyoqarash tafakkurning, insonning o ‘zini o ‘rab 
turgan dunyoga, o ‘zi kabi odam larga m unosabatining yagona usuli 
bo'lm aganligini ham ta ’kidlash zarurdir» ( 0 ‘sha asar, 36-bet), de­
gan edi. D arhaqiqat, dunyoviy fikr, dunyoviy turm ush tarzi ham
mavjud. U din va diniy turm ush tarzi bilan yonm a-yon yashab 
rivojlanib kelgan.
Komil insonni