M e t r o L o g I y a V a s t a n d a r t L a s h t I r I s h

4Q i 
Q ) 
f\
 1
Agar eksperiment natijalari har bir bajarilgan seriyalar uchun 
e h tim o lla r ta q s im o ti n o rm a l q o n u n iy a tg a b o 'y s u n s a , 
eksperimentlar soni yetarlicha katta bo'lganda (w, >30) o'rtacha 
arifmetik qiymatlar ham normal qonunga bo'ysunsa, nafaqat ular, 
ulaming farqlari ham shu qonuniyatga bo'ysinadi. O'rtacha arifinetik 
qiymatlar farqining o'zgarishi, ulaming bir jinslimi yoki yo'qmi 
ekanligini tekshirish ulaming dispersiyasini solishtirish yo'li bilan 
amalga oshiriladi. Agar seriyalarda dispersiya qiymati uncha katta 
bo'lmasa, bunday seriyalar teng taqsimlangan, agar farq katta 
bo'lsa, teng taqsimlanmagan seriyalar deyiladi. Ko'p hollarda 
eksperiment natijalarini ikki yoki undan ko'p seriyalarga ajratib 
olinadi va shu yo'l bilan natijalarga ta ’sir etayotgan omillaming 
qiymatlari baholanadi.
2 1

---

Agar o'rtacha arifmetik qiymatlar farqi unchalik katta bo'lmasa, 
teng taqsimlangan seriyalar bir jinsli seriyalar deyiladi. Agar ularga 
kiruvchi eksperimentlar natijalari bir xil shart-sharoitda olingan 
bo'lsa, bu holda o'lchov ishlari yaqinlashuvchi natijalar beradi. 
Yaqinlashuvchi natijalar deganda o'lchov natijalarining bir-biriga 
yaqinligini akslantiruvchi o'lchov ishlari tushuniladi. O'lchov 
ishlarini qayta takrorlash ishlari agar ular turli shart-sharoitlarda 
turli malakadagi xodimlar tomonidan turlicha asbob-uskunalarda 
olib borilgan bo'lsagina amalga oshiriladi.
Agar seriyalar bir jinsli bo'lmasa, ya’ni o'rtacha arifmetik qiy­
matlari orasidagi farqni e’tiboiga loyiq deb qarash mumkin bo'lsa, u 
holda o'lchov ishlari natijalaridan tuzilgan massiv yaqinlashuvchi bo'ladi.
Notekis taqsimlangan seriyalarni qayta ishlashda juda katta 
aniqlik bilan bajarilgan o'lchov ishlari katta ahamiyatga egadir. 
Bunday seriyalarda dispersiya kichik bo'ladi. Eksperimentlar 
natijalaridan iborat massivning o'rtacha qiymatini baholashda bu 
narsani hisobga olish uchun seriyalaming o'rtacha arifmetik 
qiymatlari vazni degan tushuncha kiritiladi va bu kattalik ulami 
baholash dispersiyasiga teskari proporsional bo'ladi.
1.7. K o'p m arotabali о ‘lchash ishlari
Biz yuqorida ko'rib o'tgan edikki, agar:
qator yaqinlashuvchi bo'lsa, u olingan natijalaming o'rtacha 
arifmetik qiymatini bildirar edi.
ifodalar o'rtacha arifmetik qiymatning matematik kutishi deyiladi. 
Shuning uchun o'rtacha arifmetik qiymat o'lchov ishlarining
(1.16)
Ushbu
(1.18)
(1.17)
2 2

---

o'rtacha qiymati nafaqat asosiy, hatto boshqa qiymatlar bilan 
aralashgan qiymati bo'lar ekan. Bu narsa yana effektiv baho hamdir. 
Chunki boshqa hamma o'zaro aralashmagan baholar ichida eng 
kichik dispersiyaga egadir.
O'rtacha arifmetik qiymat dispersiyasi taqsimlanish ehtimoli 
qonuniyatiga bo'ysinmaydi, ya’ni: