25
Дарснинг мазмуни:
Қўлёзма манбаларнинг ёзув
тарихи
билан биргаликда ривожланиб бориши. Хатнинг китоб турига
мувофиқлаштирилиши.
***
Ёзув нутқ билан бир қаторда иккинчи алоқа воситаси
ҳисобланади.
Маълумки,
ёзувларнинг
энг
қадимийси
пиктографик
ёзувдир. Улар тоғ қояларида, ғор деворларида
учрайди. Бу ёзув белгилари махсус товуш ифодаламай,
воқеани
яхлит
ҳолда билдиради.
Тошдан кейин бигиз, бамбук, тери, папирус, қоғоз, сиёҳлар
каби ёзув ашёлари
юзага кела бошлагач, айрим расмларининг
ўзлари ифодалаган нарсага ўхшашлиги аста-секин йўқола
боради. Ниҳоят, ёзув
айрим сўзларни
билдирадиган алоҳида
белгилардан
иборат бўлиб қолди. Бу
иероглифик
ёзувдир.
Бундай ёзув энг аввал Хитой билан Мисрда пайдо бўлган. Бу
ёзув алифбе ёзувининг яратилиши учун замин тайёрлаб берди.
Унинг асосида кейинроқ япон фонетик бўғинли (силлабик) ва
корейс фонетик (алифбо) ёзуви юзага келди.
Қадимги Миср иероглифик ёзуви кейинчалик (эр. ав. 4-
минг йиллик) алоҳида бўғин ва нутқ товушларини
ифодалайдиган бўлди. Худди шу даврларда пиктографик
ёзувдан хатнинг яна бошқа бир тури—мих ёки поначаларга
ўхшаш белгилардан иборат бўлган
миххат
келиб чиққан. Бу
ёзувни
шумерлар
яратган, сомийлар уни ўз
тилларига
мослаштириб олишган. Ўрта ва Яқин шарқда милоднинг
биринчи асригача бу хатдан кенг фойдаланилган. Ундаги матн
юқоридан пастга қараб ёзилган. Хат лойдан қилинган
тахтачаларга шакл тушириб ёзилган. Учинчи минг йиллик
ўрталаридан бу хатни чапдан ўнгга ёза бошлашган.
Дастлабки алифбо ёзуви Мисрда иероглифик ёзув
белгиларидан 20
тасини олиб, унли ва ундош товушларни
ифодалайдиган (фонетик) ёзув шаклида юзага келди.
Эрамиздан бир ярим минг йиллар аввал бу ёзувдан
финикия
ёзуви пайдо бўлди. Бу алифбо асосан, ундош
товушларни ифодалаган. У учта катта тармоққа бўлиниб:
—ОРОМЕЙ-СУРИЯ тармоғи шарққа,
26
—ЖАНУБИЙ АРАБИСТОН тармоғи жанубга,
—ЮНОН-ЕВРОПА тармоғи ғарбга тарқалиб кетган.
Оромей-сурия
ёзуви
эрамизнинг
бошларида
араб
ёзувининг яратилишига асос бўлган. «Ислом
дини пайдо
бўлгунга қадар араб қабилалари, гарчи асрлар давомида ёзув
маданияти юксак даражада тараққий этган халқлар билан қўшни
бўлиб, ёнма-ён яшаб келган бўлсалар-да, ўз ёзувларига эга
бўлмаганлар.
Оромей-сурия
ёзувининг
араб
тилига
мослаштирилган варианти юзага келган (Холидов А.Б. Книжная
кулüтура, с. 215).
***
Ёзувнинг пайдо бўлиши тарихи, тарихий тараққиёт
босқичлари, ҳарф ёзув белгиларининг ўзгариб бориши
филологияда алоҳида бир фан сифатида
палеография
ўрганади.
Бу фан яна қўшимча равишда китоб ва қўлёзмаларни безаш ва
ясаш—китобат санъатини ҳам, қадимги ёзув ёдгорликларининг
материаллари, қуроллари, ёзув билан алоқадор безаклар ва ҳ.к.
ларни ҳам тадқиқ этади. Палеографиянинг энг кенг тадқиқ
соҳаси қўлёзмалар билан боғлиқ.
Бунда биринчи навбатда
ёдгорликнинг яратилиш вақти, жойи, кейин муаллифи
аниқланади. Ундан кейин матнни тўғри ўқишга киришилади.
Буларни аниқлашда ёдгорликнинг яратилиш вақтидаги ёзувнинг
хили (жумладан, Марказий Осиё ҳудудида турли даврларда
руний, сўғд, уйғур, хоразм, тоҳар, араб ёзувлари бўлганлиги),
имло, қоғоз, сиёҳ тури, хаттотлик,
рассомлик, саҳҳофлик
усуллари эътиборга олинади.
Палеографияни яхши ўзлаштириш учун қуйидаги
ёрдамчи
фанларнинг
муайян қисмларидан маълум даражада хабардор
бўлиш керак:
—матншунослик, тилшунослик, тарих, адабиёт тарихи,
санъат тарихи, кимё (сиёҳ ва бўёқлар таркиби), физика (органик
материаллар даврини белгилаш).
Палеография ёзув хилига ва қайси халққа мансублигига
қараб фақат хусусий (фақат бир ёзувга боғлиқ) йўналишда
ривожланади. Умумий палеография фани ҳозирча йўқ. Биз
27
фақат араб ёзуви палеографиясига боғлиқ
тарзда ишлар олиб
борамиз.
Қайси ёзувнинг қайси даврда пайдо бўла бошлаганини
билиш қўлёзма манбаларнинг қайси даврга мансублигини
аниқлашда керак бўлади. Жумладан, куфий (X асргача кенг, XV
асргача сийрак), уйғур (араб ёзуви тарқалгунча кенг, XV асргача
камроқ), насх (X асрдан кенг), настаълиқ (XV асрдан кенг) расм
бўлган
ёзувларини
қаерларда
ва
қайси
даврларда
қўлланилганини эслаб кўришнинг ўзи кифоя.
Бунинг устига бир пайтнинг ўзида қўлланилган турли
ёзувларнинг ўзига хос вазифалари бўлгани кузатилади.
Жумладан, араб тилидаги илмий асарларга кўпроқ
насх хати,
форсийдаги адабий-тарихий асарларга настаълиқ хати лозим
кўрилган. Форсий ва туркий матн ичидаги арабий иқтибослар
учун насх хати маъқул ҳисобланган.
Do'stlaringiz bilan baham: 
