‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

0 ‘n ikkinchi mavzu: 0 ‘zbek terminologiyasini
takomillashtirish borasida amalga oshirilayotgan ishlar
Reja:
1. 0 ‘zbek terminologiyasi tizimida arxaizmlaming o‘rni.
2. Soha terminologiyasida ro ‘y berayotgan o ‘zgarishlar.
3. Terminlami unifikasiyalash va tartibga solish.
Asosiy tushunchalar: arxaizm, eskirgan so ‘z, istiloh, motivlangan,
motivlanmagan, semantik к о ‘chim, kalkalash, so 'z yasovchi affiks, suffiks,
tushimcha, element, almashtirish, f e ’ldanyasalgan ot-terminlar.
Arxaizmlar ostida o‘tmishda faol qoilangan, biroq vaqt-zamon o ‘ti- 
shi bilan ishlatilish chastotasi o ‘ta susaygan yoxud o ‘mini tub yoki o ‘zlash- 
malarga bo‘shatib berishga majbur bo‘lgan leksik birliklar nazarda tutiladi. 
Arxaizmlar o ‘zbek tili so‘z boyligining shakllanish va rivojlanishining biz- 
ga ma’lum bareha davrlarida mavjud bo‘lgan. Sobiq sho‘rolar hukmronligi 
davrida o ‘zbek tili leksikasida qadimdan faol qo‘llanib kelgan ko‘pdan- 
ko‘p tub hamda arab va fors-tojik tilidan turli omillar oqibatida o ‘zlash- 
gan so‘z va iboralar ruscha yoki rus tili orqali G ‘arbiy Yevropa tillaridan 
kirib kelgan leksik birliklar bilan almashtirilgan edi. Buning natijasida, 
eski turkiy til va eski o‘zbek adabiy tilida ishlatilgan minglab so‘zlar, ter­
minlar eskirgan, ya’ni arxaizmlar sirasiga kirib qolgan edi. 0 ‘zbek tilining 
1980-yilda Moskvada nashr qilingan ikki tomdan iborat izohli lug‘atida 
talaygina so‘zlarga eskirgan belgisi qo‘yilgani m a’lum.
0 ‘zbekiston Respublikasi 1991 -yilda o ‘z mustaqilligini qo‘lga kirit- 
gach, mamlakat rahbariyati va hukumati oldida yuqoridagi nohaqlikka 
barham berish, moziyda ajdodlar tilida keng ko‘lamda ishlatilgan so‘z v? 
terminlarga qayta jon ato etib, ularga til so‘z boyligidan munosib o ‘rin ber­
ish, ya’ni eskirgan tamg‘asi bosilgan leksik birliklami ruscha va u orqali 
tilimizga zo‘rma-zo‘raki olib kirilgan g‘arbiy yevropacha so‘z va istilohlar
1 10

---

o‘mida qo‘llash borasida jiddiy harakatlar amalga oshirildi. Buning natijasi 
o‘laroq, o ‘zbek tilining leksik tarkibi, xususan, terminlar tizimida sezilarli 
o‘zgarishlar yuz berdi. Ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olgan 
ushbu hodisa oqibatida ko‘pdan-ko‘p eskirgan so‘zlar qaytadan muomala- 
ga olib kirildi, va aksincha, totalitar tuzum va kommunizm qurish g‘oya- 
si, mafkurasi bilan bog‘liq tushunchalar insonlar turmush tarzidan chiqib 
ketgaeh, ulami ifodalovi ko‘pgina so‘z va terminlami ishlatishga ortiqcha 
hojat qolmadi. Chunonchi, 
demokratik sentralizm, sotsializm, tarixiy mate-
rializm, ilmiy kommunizm 
kabi termin va birikmalar tarix sahifasidan o ‘rin 
oldi. Aksincha, tom m a’nodagi erkin va ozod davlat barpo etish mafkurasi 
ostida o‘z yo‘lini tanlab olgan o ‘zbek xalqi turmish tarzida paydo bo‘lgan 
mutlaqo yangi tushunchalar va realiyalar eski so‘zlar qatoriga kiritilgan lek- 
semalar yordamida ifodalandi. Bunday holat ayniqsa, ijtimoiy-siyosiy va 
sotsial-iqtisodiy terminlar tizimida ravshan ko‘zga tashlandi. Davlat boshqa- 
ruv strukturasining ijrochi, qonun chiqamvchi va nazorat qiluvchi organlar- 
iga taqsimlanishi shu sohalarga oid terminlar tizimining sof o‘zbekcha yoki 
arabcha va forscha-tojikcha so‘zlar hisobiga kengayishiga olib keldi. 0 ‘zbek 
tili ijtimoiy-siyosiy terminlar tizimidan 
vazir, bosh vazir, vazirlik, viloyat,
tuman, q o ‘rg ‘on, hokim, viloyat hokimi, tuman hokimi, hokimlik//hokimiyat,
oqsaqol, qishloq oqsoqoli 
.singari arxaizmlar mustahkam o‘rin oldi. 
Jaray-
on, m a ’ruza, mavzu, hujum, hamla, ilg ‘or, soqchi, malham, shifokor, bosh