bunda:
A, B
– berilgan materialning issiqlik ta‘sirida
eskirishiga taalluqli
o‘zgarmas koeffitsientlar.
Issiqlik ta‘siridagi eskirish UB (ultrabinafsha) nurlari, elektr maydoni,
mexanik kuchlanish va boshqa ta‘sirlar ostida tezlashadi.
Elektr mashina va arrapatlarining quvvatini o‘zgartirmagan holda
dielektrikning issiqlikka chidamliligini oshirish orqali ularning hajmi va narxini
birmuncha kamaytirish mumkin. Bu samolyotsozlik va raketasozlikda, elektr
dvigateli, transformator va boshqa ixcham, qulay asbob-uskunalar tayyorlahsda
juda qo‘l keladi.
GOST 8865-70 va Xalqaro elektr texnika komissiyasi ko‘rsatmalariga asosan,
normal sharoitda ishlaydigan elektr mashina va apparatlari izolyatsiya
materiallarining joiz ish haroratlari issiqqa chidamlilik bo‘yicha bir necha sinfga
bo‘linadi
140
:
Issiqqa chidamlilik sinfi Y A E B
H C
Joiz ish haroratining eng yuqori qiymati, 90 105 120 130 155 180
180
Ochiq sharoitda ishlatiladigan izolyatsiya materialining sovuqqa chidamliligi
ham katta ahamiyatga ega.
Past haroratlarda, odatda, izolyatsiya materiallari o‘z
dielektriklik xususiyatlarini yaxshilaydi. Normal sharoitda elastik va egiluvchan
bo‘lgan materiallar past haroratlarda (-30
-50
C) qattiq va mo‘rt bo‘lib qoladi. Bu
140
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 80-81 bet.]
ln
= A/T + B
esa kuchlanish ta‘siri ostida bo‘lgan materialning sinishi (yemirilishi) va
uskunaning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin.
Jismning issiqlik o‘tkazuvchanligi issiqlik tarqalishining bir turidir. Dielektrik
izolyatsiyasidagi issiqlik uning qizigan qismidan sovuqroq qismiga yoki tashqi
muhitga tarqaladi. Dielektrikning issiqlik o‘tkazuvchanligi izolyatsiyaning
issiqlikdan teshilishiga va harorat zarbiga nisbatan chidamliligiga ta‘sir
ko‘rsatadi
141
.
Jismning
S yuzasidan o‘tuvchi issiqlik oqimining quvvati Fure tenglamasiga
asosan quyidagicha bo‘ladi:
bunda:
dl
dT
- harorat gradienti,
C/m ;
u
– jismning issiqlik o‘tkazish koeffitsienti,
Vt/mK.
Izolyasion materiallardan ishlab chikarilgan konstruksiyalar mexanik kuch
ta‘siri ostida buzilishi sababli ularning mexanik mustahkamligi va deformasiyasini
o‗rganish katta ahamiyatga ega. Statik cho‗zilish, siqilish
va egilishning oddiy
ko‗rinishlari amaliy mexanikaning asosiy qonuniyatlariga bo‗ysunadi va bundagi
mustahkamlik chegaralarining qiymatlari (
4
,
s
,
e
) si Paskalda o‗lchanadi.
(1Pa=1N/m
2
).
Cho‗zilishdagi mustahkamlik yupqa tasma shaklidagi dielektriklarga xos
bo‗lib, bu materiallar o‗tkazgich yuzasiga, masalan, kabel o‗zagiga
qoplanayotganda hisobga olinadi. Uzish mashinasida materialning yemirilishga
bo‗lgan mustahkamligi
aniqlash bilan birga, jismning uzilish paytidagi nisbiy
cho‗zilishi ham aniqlanadi.
Nisbiy cho‗zilishning kichik qiymatlari mo‗rt va qattiq jismlar (chinni,
shisha, getinaks) uchun tegishli bo‗lib, qayishqoq materiallar (rezina, elastomer) da
esa 1 ko‗rsatkichi, nisbatan katta qiymatlarga ega bo‗ladi. Chunki qayishqoq
materialning mexanik mustahkamligi kichik qiymatlarga ega. Ba‘zi plastik
materiallarda 1 qiymati qattiq va qayishqoq materiallarning tavsiflari oralig‗ida
bo‗ladi.
Materiallardan tayyorlanadigan namunalarning shakli, ularga qo‗yiladigan
kuch yo‗nalishini hisobga olgan xolda ishlab chiqiladi.
Materiallarning siqilishga
bo‗lgan vaqtincha qarshiligi bo‗lgani sababli, ularda siqilishdagi kuchlanishni
aniqlash shart emas. Dielektriklarda esa mexanik mustahkamlik ikkala yunalishda
alohida-alohida aniqlanadi. Tolali va qatlamli dielektriklarni sinash uchun
namunalar tayyorlashda ulardagi tola yo‗nalishi e‘tiborga olinadi. Ko‗pchilik
dielektriklarning siqilishga bo‗lgan mustahkamligi cho‗zilishga bo‗lgan
mustahkamligidan ancha yuqoriligi sababli ularni, asosan, siqilish yo‗nalishi
bo‗yicha ishlatish maqsadga muvofiqdir.
141
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 80-81 bet.]
S
dl
dT
u
u
Dielektriklarda
u
qiymati metal materiallariga nisbatan ancha pastdir. G‘ovak
va bo‘shliqlari ko‘p bo‘lgan dielektriklarda issiqlik o‘tkazish koeffitsienti eng
kichik qiymatga ega bo‘lib, ular shimdiriluvchi modda bilan to‘latilgan
holatda
mazkur kattalik qiymati o‘sadi (2-jadval). Kristall dielektriklarda
u
qiymati amorf
dielektriklardagiga nisbatan katta bo‘ladi.
142
1-
jadval
.
Do'stlaringiz bilan baham: 
