Boshlang„ich ta‟lim pedagogikasi, innovatsiya va integratsiyasi

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Madiyeva Charos 

 

 

 

 

 

---

Boshlang„ich ta‟lim pedagogikasi, innovatsiya  va integratsiyasi 

Fanidan  topshiriqlar 

6 variant 

1-Topshiriq. 

quyidagi  savollarga   yozma javob yozing 

 

1. Pedagogika tarixi kursiga kirish, eng kadimgi davrlardan vii 

asrgacha ta‟lim - tarbiya va pedagogik fikrlar 

Hozirgi  o'zbek  xalqining  ajdodlari  bundan  bir  necha  m  ingyillar 

oldin  yashagan  bo'lib,  ular  o'ziga  xos  m  adaniyatni  vujudga 

keltirishda katta va m ashaqqatli y o ln i bosib o'tgan. D astlabki 

tosh  qurollardan  tirikchilik  uchun  foydalanish,  ancha  takom 

illashgan  m  ehnat qurollarini yasash, urug'chilik davriga kelib, 

xo'jalik h ay o ti va m adaniy taraqqiyotda erishilgan yu tu q lam 

i  o'z  ichiga  olgan  davrgacha  bo'lgan  tarixim  iz  otabobolarim 

izning  boy  qadim  iy  m  adaniyatga  ega  bo*lganligidan  dalolat 

beradi;'  (  eram  izdan  avvalgi  birinchi  m  ingyillikda  baqtriya, 

xorazm,  so'g'diyona,  marg'iyona,  parfiya  ham  da  parkana  kabi 

davlatlarda turli qabila va elatlar yashaganlar. U lar soqlar, m 

asog'utlar,  so'g'dlar,  xorazm  iylar,  boxtarlar,  chochliklar, 

parkanaliklar kabi qabila va urug'lardan iborat bo'lib, hozirgi m 

arkaziy  osiyo  hududida  yashovchi  xalqlarning  ajdodlari 

hisoblanadilar.  Ushbu  elatlar  yashagan  hududlarda  o'ziga  xos 

madaniy  arianalar  tarkib  topa  borgan.  M  asalan,  eram  izdan 

oldingi asrning birinchi yarm ida qadimiy davlatlar: baqtriya va 

so'g'diyona, marg'iyona, xorazm, parkana, parfiya kabi o'lkalarda 

xalq  xo'jaligining  turh  sohalarida  rivojlanish  ro'y  bergan.  Eram 

izdan  oldingi  ix  -v  i  asrlarda  paydo  bo'lgan ahm oniylar, eram 

izdan avvalgi iii asr o'rtalarida tash k il topgan grek-baqtriya, 

eram izning i asrida tashkil topgan k ushonlar, eram izning v asrida 

yuzaga  kelgan  eftalitlar,  so'ngra  sosoniylar  va,  nihoyat,  turk 

---

xoqonligi davlatlarida m adaniyat yuksala bordi. / a jd od larim 

iz tom on id an qo'lga k ir itilg a n qad im iy m a d a n iy a t 

tarkibidan ta‟lim -tarbiyaga oid m eros ham alohida o'rin olgan. 

Zero,  hozirgi  turkiy  va  forsiyzabon  xalqlarning  bizgacha  etib 

kelgan m uhim arxeologik topilm alari, tarixchilar, adabiyot va 

san‟at  nam  oyandalarining  asarlari buning dalilidir. I b unday m 

uhim m anbalar sirasiga yunon olim lari herodot, suqrot, p lu ta rx 

, p o lie n n in g ta r ix iy , g e o g r a fik h a m d a a xloq iy a 

sa  r  la  r  i,  11  allom  alarim  iz  abu  rayhon  beruniy,  m  ahm  ud 

koshg'ariy, faylasuf, sharqshunos va tarixchi olimlar: e .e .b ertels, 

s.p.tolstov,  v.v.braginskiy,  i.m.mo'minov,  i.v.stebleva,  a.o  .m 

akovelskiy  va  boshqalar  tom  onidan  olib  borilgan  tadqiqotlar 

kiradi.  \  eng  qadim  gi  tarbiya  haqidagi  yodgorliklar  bizgacha 

bevosita yetib kelm agan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning hayot 

kechirish  san  ‟ati,  donolik  m  ajm  uasi  sifatida  yuzaga  kelib, 

borliqqa am aliy m unosabatda bo'lishning nam unasi tarzida e‟tirof 

etilgan m a‟naviy m adaniyat yodgorlik lari qadim gi grek tarixch 

isi h erod otn in g «tarix», strab on n in g «geografiya» ham da m 

ahmud koshg'ariyning «devonu lug'atit-turk» kabi asarlari, u rxu 

n -e n asoy b itik lari k ab i ad ab iy-tarixiy m anbalarda sa q la 

n g a n . U sh b u y od gorlik lar m o h iy a tin i o 'rgan ish in so 

n  n  in  g  shakllanishida  moddiy  va  m  a‟naviy  m  adaniyat  qay 

darajada  katta  o'rin  tutganidan  dalolat  beradi.  M  a‟lumki, 

kishilik  jam  iyatining  vujudga  kelishi  jarayonida  inson  ham 

biologik jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takom illashib borgan. 

Dastlabki  diniy  e‟tiqodlar,  eng  oddiy  ixtirolarning  takomillashib 

borishi  kabi  holatlar  inson  ongining  ham  shakllanib  borishiga 

turtki bo'ldi. Bu jarayon minglab yillam i o'z ichiga olgan bo'lib, 

ana  shu  davrda  inson  ongi  shakllanishining  asosi  sifatida  qabul 

qilingan xulq-odob qoidalari, ijtimoiy talablar yuzaga kelgan. U 

shbu  talablar  m  uayyan  davrda  yaratilgan  yodgorliklarining 

---

asosiy  m  azm  uni  va  m  ohiyatini  tashkil  etadi.  Eng  qadimgi 

kishilarga  xos  bo'lgan  xislatlar,  ulam  ing  dastlabki,  oddiy 

istaklari,  orzu-um  idlari  qadimgi  eposlarda  aks  etgan  afsonaviy 

obrazlar  hamda  qahramonlar  qiyofasida  o'z  ifodasini  topgan. 

Afsona  va rivoyatlarda eng qadim gi ajdodlarim izning tafakkur 

dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyat va afsonalar ham masog'ut, 

soq, xorazm iy, so'g'd ham da parfiyanlar yashagan davrlar ruhini 

ifoda  etadi,  xolos.  Eng  qadimgi  m  adaniy  boyliklarim  izni 

o'rganishda quyida uch guruhga ajratilgan m anbalarga tayanam 

iz:  1.  Arxeologik  qazilm  alar  natij  asida  topilgan  ko'rgazmali 

ashyolar.  2.  Xalq  og'zaki  ijodi  m  ateriallari  ham  da  yozm  a 

manbalar.  3.  Buyuk  adiblar,  allom  alarning  ijodiy  m  erosi.  M 

a‟lum  ki,  ibtidoiy  kishilar  m  ehnat  faoliyati  jarayonida  o'z 

ehtiyojlarini qondirgan va bu jarayon yosh avlodda ham m ehnat 

qilish, am aliy faoliyatn i yo'lga qo'ya olish borasidagi nazariy 

bilim , ko'nikm a va m alakalarni hosil qilishga zam in hozirlagan. 

M  ehnat  faoliyatini  tashkil  etish  jarayoni  dastlabki  paytlarda 

butun ijtim oiy hayotni yo'lga qo'yish negizida am alga oshirilgan 

bo'lsa, keyinchalik tarbiya inson faoliyati asosiy jih a ti, ijtim oiy 

ongni sh a k lla n tirish n in g m uhim om iliga aylan d i. D astlab 

k  i  urug'chilik  jam  iyatidan  oldin  ham  inson  y  ash  ash  uchun 

kurashgan, mazkur davrda urug'ning barcha a‟zolari jam oa boiib 

harakat  qilganlar.  Keyinroq  kishilar  m  ehnat  faoliyatini jam oa 

a‟zolarining yosh jihatlariga ko'ra quyidagicha tashkil etganlar. A) 

bolalar  va  o'smirlar;  v)  ijtim  oiy  hayot  va  m  ehnatda  to  la 

ishtirok  etuvchilar;  s)  keksalar.  Ibtidoiy  jam  iyatda  bola  o'zi 

uddalay oladigan faoliyatning tashkil etilish id a bevosita ishtirok 

etib,  h  ayot  kechirish  va  m  eh  n  at  q  ilish  ko'nikm  alarini 

o'zlashtirgan.  Bu  holat  og'ir  sharoitda  kechgan.  O'g'il  bolalar 

erkaklar  bilan  ov  qilish,  qurol  yasash  kabi  yum  ushlarni 

bajarsalar,  qizlar  ayollar  tom  onidan  bajariladigan  m  ehnat 

---

sirlarini  o'zlashtirar  edilar.  H  ech  qaerda  yozilm  agan  odat  va 

an‟analarga ko'ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida m alum 

tajribalarga ega bolardilar. Bola m alum tayyorgarliklardan so'ng 

m  axsus  sinovlardan  o'tib,  am  aliy  faoliyatda  faol  ishtirok  eta 

olish huquqini qolga kiritar edi. U shbu an‟ana, ya‟ni bolalam i m 

u a y y a n y o sh g a c h a e n a g a y ok i m u ra b b iy g a to 

p s h ir is h y a q in davrlargacha saqlanib qolgan, hatto hozirgi 

kunda ham ko'zga tashlanadi. Urug'chilik jam oasi bosqichida esa 

bolalar m ehnatining k o lam i kengayib, kasb-hunar faoliyatining 

turlari ko'payib boradi. Tajribali kishilar bolalam i tarbiyalash 

bilan birga ulam i yozishga ham o'rgata boshlaydilar. A sta-sekin 

harbiy  tarbiyaning  boshlang'ich  ko'rinishlari  yuzaga  kela 

boshlaydi.  Bolalarga  harbiy  san  ‟at  sirlarini  o'rgatish  ancha  m 

urakkab is h b o'lib, u sh b u ta r b iy a n i ta s h k il e tis h m a 

x su s b ilim h a m d a tayyorgarlikka ega bo'lishni taqozo etar 

edi. Shu bois m axsus harbiy bilim va tayyorgarlikka ega bo'lgan 

kishilar bolalarga bu boradagi bilim  larni berish jarayoniga jalb 

etila boshladilar. Jam iyatn in g ijtim oiy jihatdan taraqqiy eta 

borishi  bolalarga  yer  o  lch  a  sh  ,  suv  toshqinlarining  va  turh 

kasallik larn in g oldini olishga oid bilim larni o'rgatishga bo'lgan 

ehtiyojni yuzaga keltirdi. Bu boradagi harakatning tashkil etilish i 

natijasida  turli  m  aktablar  faoliyat  yurita  boshladi.  M 

aktablarda  asosiy  e‟tibor  bolalarga  og'zaki  bilim  berish  bilan 

birga ularda yozuv ko'nikmalarining shakllantirilishiga qaratildi. 

Dastlab  suratkashlik  rivojlanib,  piktografik  xat  paydo  b  olgan 

bo'lsa,  keyinchalik  qo'shni  mamlakatlardan  kirib  kelgan  harflar 

yordamida  yozish  usuli  paydo  bo'ladi  va  bu  usul  tez  tarqala 

boshlaydi.  Eramizdan  oldingi  mingyillik  o'rtalarida  oromiy, 

aleksandr m aqduniy istilosid an so'ng esa yunon, m ixxat yozuvlari 

ham  qo'llanilib  kelgan.  Eram  izdan  oldingi  birinchi  m  ingyillik 

o'rtalariga kelib, oromiy yozuvi negizida ovisto, xorazm, so'g'd, 

---

kushon,  run  (urxun-enasoy),  uyg'ur  va  boshqa  yozuvlar  paydo 

boladi va ta‟lim-tarbiyaning rivojlanishida muhim aham iyat kasb 

etadi. Xitoyda qog'ozning ixtiro etilish i, h indistonda hisoblash, 

o„nli  sonlam  ing  paydo  boiishi,  mesopotamiyada  er  kurrasining 

graduslarga, sutkani soatlarga, m inut va sekundlarga bo'lishning 

o'ylab topihshi, m arkaziy osiyoda 0 „rtadengiz bilan h indistonni 

o'zaro  boglovchi  karvon  yolining  vujudga  kelishi,  keyinchalik 

xitoydan m arkaziy osiyo orqali 0 „rtadengizga «buyuk ipak yoli»n 

in  g  ochilishi  kabi  voqealar  m  azkur  hududlarda  yashovchi 

xalqlar  m  adaniyatining  rivojlanishiga  sabab  boldi.  Eram  izdan 

oldin,  taxm  inan  484(480)—  431(425)  -yillari  yashagan  yunon 

tarixchisi h erodotning «tarix» kitobida qadim gi forslar, soqlar, m 

asog'utlarning  ta‟lim  -tarbiya  tarziga  oid  m  uhim  m a‟lum otlar 

berilgan.  Plutarxning  qayd  etishicha,  a  leksandr  m  aqduniy  yerli 

xalqlarga  yaqinlashish  maqsadida  makedoniyaliklar  bilan  m 

ahalliy xalqlarning urfodatlarini o'zaro uyg'unlashtirishga harakat 

qilgan. Shu m aqsadda u o'ttiz ming bolani ajratib olib, yunon tili 

va  makedoniyaliklarga  xos  bolgan  harbiy  san  ‟at  sirlarini 

o'rgatishga buyruq bergan. A na shu m aqsadni amalga oshirishga 

juda ko'p murabbiylar tayinlangan. Yunon alifbosining keyinchalik 

bu  yurtda  qabul  qilinishi  o'sha  davrda  ko'plab  m  aktablar 

ochilgani  ham da unda erli aholi farzandlari ham o'qitilganidan 

dalolat  beradi.  So'g'd  yozm  a  yodgorliklari orasida v.b.xen tom 

onidan aniqlangan va «eski xatlar» nom i bilan yuritiladigan qim m 

atli  m  anbalar  eram  izning  boshlarida shakllangan so'g'd yozuvi 

haqida  m  a‟lum  ot  beradi.  U  shbu  m  anbalarni  d  unxuan  shahri 

yaqinidagi savdo qishlog'ida yashagan so'g'dlik tijoratchilam ing 

o'z  ona  yurtlari  samarqandga  yozgan  va  shaxsiy  xarakterga  ega 

bo'lgan xatlari tashkil qiladi. Im perator y an l i(61 5 -6 1 7 )ning 

elchisi  v  ey  szi  hisobotlarida  ham  sam  arqand  shahrida  yo'lga 

qo'yilgan  ta‟lim  -tarbiya  haqidagi  m  a‟lum  otlar  mavjud.  Sam 

---

arqandning m ohir savdogarlari o'g'il bola besh yoshga to'lar ekan, 

unga savdoni o'rgata boshlaydilar. O'qishni o'rganishi bilan savdo 

ishlari ham o'rgatilgan. Syuan-szin nom li boshqa bir xitoy tarixchisi 

esa, sam arqand aholisining axloq va xulq-odob qoidalariga rioya 

etish i boshqalarga o'rnak b o'lgan ligin i aytib o'tgan. B u larn in 

g  b  arch  asi  q  ad  im  gi  davrlarda  bolalarning  b  esh  yoshidan 

o'qitilgani, ta‟lim jarayonida ularni am aliy hayotga t a y y o r l 

a s h asosiy m aqsad qilib belgilanganligi to'grisidagi m a‟- lum 

otlarni beradi. Bu m a‟lum otlar qadim da bolalar o'qitiladigan 

savod m aktablari bo'lganligi va m aktablardan tashqari bolalar 

m  axsus  murabbiylar  tom  onidan  harbiy-jism  oniy  m  ashqlarni 

bajara olish va m uayyan hunar sirlarini o'zlashtirish ishiga jalb 

etilganligidan  darak  beradi.  Eng  qadim  gi  davrlarda  yo'lga 

qo'yilgan ta‟lim- tarbiyaga oid qim m atli m a‟lu m o tla m i biz 

yan  a  xalq  og'zaki  ijodi  nam  unalari:  afson  alar,  qahram onlik 

eposlari,  qo'shiqlar,  maqol  va  iboralarda  ilgari  surilgan 

g'oyalardan  ham  olishim  iz  m  um  kin.  Chunki  xalq  donishm 

andligining  yorqin  nam  unasi  bo'lgan  xalq  og'zaki  ijodida  xalq 

pedagogikasiga xos b olgan tarbiya tajribalari um um lashgan. A 

ksariyat afsonalam ing qahram onlarini inson sifatida gavdalangan 

xudolar  tash  k  il  etgan.  Ibtidoiy  tuzum  kishilarining  orzu-

istaklari, o'yfikrlari, m aqsad va intilishlarini yoritishga xizm at 

qilgan afsonalam ing ko'pchiligi bizga eng qadim gi yodgorliklar - 

«ovisto», firdavsiyning «shohnoma» asarlari orqali m a‟lum dir. B 

izgacha  etib  kelgan  epik  asar(afsona  va  rivoyat)larda  a  sosan 

ajdodlarimizning  yurt  ozodhgi,  vatan  ravnaqi  va  qabila 

farovonhgi yo'lida olib borgan kurashlari o'z ifodasini topgan. Or-

nom  usni  m  uqaddas  deb  bilish,  do'st  va  safdoshlarga  sadoqat, 

burchni yuksak darajada anglash, unga sodiqlik, vatan va xalqi 

uchun  o'z  jonini qurbon etish, har qanday m ashaqqatga bardosh 

berish,  o'z  sevgi-muhabbati  yo'lida  aziyat  chekishga  tayyorlik 

---

kabi  in  son  iy  tuyg'ular  u  larn  in  g  asosiy  xu  su  siyatlarid  ir. 

Qahramonlik eposlarida ulug'langan eng asosiy axloqiy xislatlar - 

jasurlik va mardlikdir. Jasurlik, kuchlilik va m ardlik - qadim iy 

kishilarda  tarkib  topishi  zarur  bo'lgan  eng  m  uhim  fazilatlar 

sanalgan. Tarixiy shaxslam ing hayoti va qahramonliklari borasida 

ma‟lumotlar  beruvchi  rivoyatlar  fikrimizning  yorqin  dalilidir.  U 

larda  m  uayyan  sh  axs  faoliyati,  donishm  and  ligi,  qahram 

onliklari,  tarixiy  shaxs  ega bo'lgan axloqiy fazilatlar: nazokat, 

kam  tarlik,  aql-idrok,  o'zgalarga  m  uhabbat,  yorga  vafo, 

sadoqat,  baxt,  odillik,  odamiylik,  oliyhimmatlilik  va 

mehnatsevarlik  kabilar  uluglangan.  Eposlar  m  azm  unida  bayon 

etilishicha,  xotin-qizlar  erkaklar  bilan  teng  sharoitda  faoliyat 

ko'rsatganlar. Tarixdan m a‟lum ki, dastlab a m udaryoning asosiy 

tarmog'i  o'zboy  kaspiy  dengiziga  quyilgan.  U  ning  o'ng  qirg'og'i 

turon,  chap  qirg'og'i  eron  deb  yuritilgan.  Eramizdan  oldin 

ahmoniylar  soq  va  masog'ut  qabilalariga  ketma-ket hujum qilib 

turgan. Ana shu tarixiy voqealar soq va m asogutlar tom onidan 

yaratilgan  eposlarda  o'z  ifodasini  topgan.  P  olienning  «harbiy 

hiylalar»  asarida  keltirilgan  rivoyatlarda  shiroq  obrazi 

vatanparvarlik va qahramonlik timsoli sifatida hali-hanuz yoshlam 

i tarbiyalab keladi. Yoki herodotning «tarix» kitobida keltirilgan 

masog'utlar  hukmdori  to'marisga  uylanish  bahonasida  eron  shohi 

kirning turon o'lkasiga uyushtirgan hujumi haqidagi ma‟lufiiotlar 

ham  muhim ahamiyatga egadir. Qadimgi ajdodlarimiz insonga xos 

jasurlik,  adolat,  sadoqat  va  insoniylik  kabi  xislatlarni 

qadrlaganlar.  Bu  xislatlar  insonda  o'z-o'zidan  shakllanmagan. 

Tabiat  va  jamiyat  hayotida  ro'y  bergan  o'zgarishlar.  Ibtidoiy 

urug'chilik  davrida  qaror  topgan  turmush  tarzi  ?‟  shunday 

xislatlarning  shakllanishini  taqozo  etgan.  Ikki  katta  kuch  - 

yaxshilik  va  yomonlik  o'rtasidagi  ay^  .  Insonda  yuqorida  qayd 

etilgan  xislatlarning  bevosita  tarl  „opishiga  turtki  bolgan.  Eng 

---

qadimgi qo'shiq va lirik she‟rlar da jasurlik, adolat, sadoqat va 

insoniylik kabi xislatlar tarannum etilgan. Bunday qo'shiq va lirik 

she‟rlar xi asrda yashagan ulug4 olim mahmud koshg'ariy tomonidan 

yaratilgan  «devonu  lug'atit-turk»  asari  orqali  bizgacha  etib 

kelgan. «devonu lug'atit-turk» asarida qadimgi turkiy so'zlarning 

arabch* izohli tarjimasi ham berilgan. Ushbu asarni qadimiy turkiy 

tilning  izoh  lug'ati  deyish  mumkin.  «devon»  she‟rlarida  ilm 

olishning  qadri,  bilimli  va  donishmand  kishilarni  hurmat  qilish, 

mehmondo'stlik, xushxulqlik, mardlik, jasurlikni targ'ib etuvchi, o'z 

manfaatini ko'zlagan molparast, baxil, ochko'z, do'sti va xalqiga 

xiyonat kabi xislatlarni qoralaydigan she‟rlar ko'p. Bunday she‟rlar 

turkiy  xalqlar  qadim-qadimdan  inson  shaxsini  shakllantirishda 

ta‟lim-tarbiyaga  katta  e‟tibor  berganligidan  darak beradi. Pand-

nasihat janridagi asarlarning mazmunida asosiy o'rinni ilm olishga 

undash,  uning  foydalari,  ilm  ahlini  hurm  at  etish  to'g'risidagi 

fikrlar egallaydi. Yoshlarga ilmli kishilarga yaqinlashish, ulardan 

o'gitlar olish maslahat beriladi: 0 „g „lim , senga qoldirdim o„git, 

unga amal qil. Olimlargayaqinlash, bahra olgil, tutib dil. Demak, 

o'g'ilga nasihat qilgan ota bilimli kishilardan yaxshilik kelishiga 

ishonadi, ammo ularning fikrini eshitibgina qolmay, amalda unga 

rioya  etish  lozimligini  ham uqtiradi. Bilimli bo'lish bilan birga, 

yomon  xatti-harakatlarni  sodir  etishdan  saqlanish  zarurligi, 

manmanlik,  maqtanchoqlikning  zararli  oqibatlari  xususida 

nasihatlarni  bayon  etishdan  iboratdir.  Xususan:  ilm-hikmat 

o'rgangin,  bolm  a  mag'rur,  maqtanchoqning  sharmandasi  chiqar, 

ko„r.  T  bilimli,  ma‟rifatli  bo'lish  kishining kibr-havodan uzoqroq 

minlaydi. O'gitlarda insonning kibr-havodan uzoq bo'lishi : s hilar 

bilan ijobiy munosabatni o'rnata olishi uchun zamin hozirla> у ^ e b 

uqtiriladi. Ilm sari intilish qutlug', ezgu ish sanaladi. Demak, har 

oir kishi ilm o'rganish sari intilishi, o'zlashtirilgan bihmlarga amal 

qilishi, kibru-havodan voz kechishi zarur. 0 „rgan uning bilimin, 

---

borgin  uning  sari.  Qutlug'ishga  bo'ysungin,  1  kibrni  quv  nari.  Ii 

aqlli odamning zehni o'tkir bo'ladi, u har qanday o'git-nasihatni 

tezda o'z ongiga singdirib oladi. Alloma inson zehnining o'tkirugini, 

har  qanday  muammoni  hal  eta  olish  layoqatini  xuddi  yuqorida 

parvoz etayotgan qushning erdagi oljani ko'rib, unga ega bo'lish 

ilinjida pastga sho'ng'ishida sodir etadigan tezligiga qiyoslaydi. Oqil 

odam zehnining tezligi qush parvoziga qiyoslanadi: qush ov ko„rsa, 

yuksaklardanpastga cholzar, olim kishi o'git bersa darhol uqar. Bu 

misolda  aqlli,  bilimli  odamning  tabiati,  o'ziga  xos  xislati 

ifodalangan. Bilimli, yuksak fazilatga ega bo'lgan kishilar hayoti 

doimo  mashaqqatli  kechadi.  Umrbo'yi  ilm  va  hunar  asoslarini 

o'zlashtirgan olim va fozillar hayoti ham bir kun kelib poyoniga 

etadi.  Bilimlarining  ko'lami ortib, yuksak orzu-istaklari amalga 

oshayotgan  bir  paytda  insonning  umri  tugaydi.  Ijtimoiy 

munosabatlar mazmuni, odamlar o'rtasidagi o'zaro muloqat holati 

ham  bilimli,  donishmand  kishilarning  aziyat  chekishlariga  sabab 

bo'ladi.  Zero,  hayotda  aksariyat  holatlarda  manman,  zo'ravon, 

xudbin  odamlarning  omadlari  keladi,  ular  yuqori  mansablarni 

egallab,  xalq  va  yurt  manfaatlariga  zid  bo'lgan  harakatlarni 

amalga  oshiradilar.  Bilimli  kishilar  esa  ularni  bunday  yo'ldan 

qaytarish  im  koniyatiga  ega  bo'lmaganliklaridan  afsuslanadilar, 

chorasizliklaridan  ranjiydilar.  Hukmdorlaming  nodon,  kaltafahm 

bo'lishlari  tufayh  oqil  insonlar  munosib  ravishda  hurm  at 

topmaydilar,  qadr-qimmatlari  toptaladi.  Mahmud  koshg'ariy 

ushbu  holat  so'yilgan  jonliq  tanasining  erlarga  sudralib  xor 

bolganiga o'xshaydi, deydi. Zero, hamma zamonlarda ham ilm-fan 

ahlining hayoti og„ir kechgan, tafakkur, ilm va m a‟rifat ham isha 

ham e‟zozlanavermagan, aksincha, qoloqlik va johillik tomonidan 

ta‟qib  etilgan:  buzuldi  bu  zamonlar,  avj  oldi  ko'p  yomonlar. 

Kamayib bilimdonlar, ilmi hikmat yo'qolar. Biroq shoir hayotda 

bilimdonlar  borligidan  faxrlanadi,  ilm  haqidagi she‟rlarida ilmu 

---

donish egalarini ulug'laydi. «devonu lug'atit-turk» asarida insoniy 

fazilatlarning yana biri - xushxulqlik alohida ajratib ko'rsatiladi. 

Bilim  va  hunar  egasi  bo'lish,  ezgulik,  yaxshilik  yo'lida  hamda 

umum  manfaati  uchun  mehnat  qilish  xushxulq  insonga  xos  fazilat 

ekanligini alloma alohida qayd etib o'tadi: ulugliging oshsa agar, 

xushxulq  bolg'il.  Bek  yonida  xalq  uchun  хоъ  ish  qilg'il.  Molu 

davlat  ko'payganda  mag'rurlanish,  kibru-havoga berilish yomon 

xislat  sanalsa,  ma‟lum  sabablarga  ko'ra  mol-mulkdan  ajralib 

qolganda  o'kinish,  tushkunlikka  tushish  ham  irodasizlik  belgisi 

hisoblanishini  bayon  etadi  olim.  Mol-dunyo to plashga nisbatan 

yuzaga  kelgan  hirsni  shoir  xuddi  tog'-  dan  kelayotgan  selga 

o'xshatadi.  Molu  davlat  yig'ish  hirsiga  berilgan  kishi sel ostida 

qolgan toshdek chil-parchin bo'ladi, deydi: mol yig'ishni sel kelish 

deb hisobla, mol egasin tosh kabi yumalatar. Shu bois aqlli inson 

bunday  xavf  ro'y  berishining  oldini  olishi,  atrofdagilarning 

nazaridan  qolmasligi  lozim.  «devonu  lug„atit-turk»  asarida 

xalqning  ta‟lim-tarbiyaga  oid  tajribalari  ifodalangan  maqollar 

mavjud.  Maqollarda  ham  qo  shiqlardagi  kabi  do'stlik,  o'zaro 

hamkorlik,  mehnatga  muhabbat,  ilm  olish  va  kasb-hunar 

egallashga nisbatan ishtiyoq va ehtiyoj, vatanparvarlik va qon-

qardoshlik  tuyg„usiga  ega  bo'lish,  tejamkorlikning  ahamiyati  va 

isrofgarchilikning oldini olish, adolat va  adolatsizlik, yaxshilik 

va  yomonlikning  oqibatlari,  axloq-odob  qoidalari,  sihat-

salomatlikni  saqlashga  oid  o'gitlar  o'z  ifodasini  topgan.  Buni 

«devon»da  keltirilgan  bir  qancha  maqollar  mazmunida  ko'ramiz: 

«tirishqoqning  labi  yog'liq,  erinchoqning boshi qonlik» maqolida 

tirishqoq  odam  o'z  mehnati  bilan  yaxshi  taomlar  topadi,  shunga 

ko'ra  moyli  (yog'li)  ovqatlar  eydi,  erinchoq,  dangasa  odam  esa, 

yalqovligi tufayli ishdan qochadi va pirovardida kambag'allik va 

qashshoqlikka  mahkum  bo'ladi.  Natijada  afsus  chekadi,  degan 

ma‟no  bor.  «odamning  olasi  ichida  -  yilqiniki  tashi(sirti)da» 

---

maqohda  esa  ayrim  kishilarning  yomon  niyatlari,  o'y-fikrlari, 

dilida  boshqalarga  nisbatan  yuzaga  kelgan  xiyonatni  yashirib, 

kishilarga zo'rma-zo'raki ravishda kulib qarashi, ularning xattih a 

ra k a tla rin i m aqtashi, o'zini go'yoki u larn in g yutuqlaridan 

quvonadiganday  ko'rsatishi  aytiladi.  «ho'kizning  oyog'i 

bo'lguncha,  buzoqning  boshi  bo'lgan  yaxshiroq»  maqolida 

mustaqillikning  mutelik  va  tobelikdan,  o'zgalar  irodasiga 

bo'ysunishdan  afzalligi,  ayrim  harakatlarni  amalga  oshirishda 

tashabbuskor,  faol,  ilg'or  va  tashkilotchi  bo'lish  maqsadga 

muvofiq  ekanligiga  urg'u  beriladi.  «odobning  boshi  -  til» 

iborasida  esa  xushxulqqa  ega  bo'lishga  nisbatan  qo'yiladigan 

talablardan  biri  -  shirin  so'zli,  xushmuomala  bo'lish  ekanligi 

tatridlanadi. Shirinso'z, xushmuomala kishi el orasida tezda izzat-

ikrom  topadi,  yuqori  martabalarga  erishadi.  Shu  bois  yoshlarni 

yoshlikdanoq  shirin  so'zh,  xushm  uom  alali  bo'lishga o'rgatish m 

aqsadga  muvofiqdir,  deya  ta‟kidlanadi.  Xalq  orasida  g'iybatchi 

kishilarga  nisbatan  «ilon  o'zining  egriligini  bilmay,  tuyaning 

bo'ynini egri deydi» qabilidagi maqol qo'llanilgan. Ishda shoshma-

shosharlikka yo'l qo'yishning kutilgan natijaga erisha olmaslikka 

sabab  bo'hshi  «shoshgan  kishi  uyiga  etolmaydi»  tarzida 

ifodalangan. Maqollarda yana ilmu hunar, mehnatsevarlik xislatini 

yoshlikdan  egallash  zarurligi  ham  ifodalangan:  «kichikda 

qatug'lansa  ulgazu  sevinur».  Inson  yoshlikda  aniq  bir  maqsadga 

intilsa,  unga  erishish  yo'hda  mashaqqat  cheksa,  tinimsiz  harakat 

qilsa, voyaga etganida uning rohatini, mehnati natijasini ko'radi. 

Maqollarda  yomonlik  qilgan  kishining  o'ziga  yomonlik  qaytishi 

mumkinligi  «ko'kka  suzsa  yuzga  tushap>  -  osmonga  tupurgan 

kishining  tupugi  o'zining  yuziga  tushadi  tarzida  bayon  etilgan. 

Ko'rinib turibdiki, eng qadimgi davrlarda yaratilgan maqollarda 

ham xalqning ta‟lim-tarbiya borasidagi donishmandligi o'z ifodasini 

topgan.  Xalq  pedagogikasining  eng  qadimgi  namunalari  bugungi 

---

kunga  qadar  saqlanib  qolgan  va  o'zining  pedagogik, tarbiyaviy 

aham iyatini yo'qotmagan. 

Turkiy  xalqlarning  yozma  ma‟rifiy  yodgorliklari  o'ziga  xos 

xususiyatga  ega  bo'lib,  pedagogika  tarixi,  xususan,  yosh  avlod 

tarbiyasida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Bular  «urxun-enasoy 

yodgorliklari», «irq bitigi» («ta‟birnoma») kabi manbalar bo'lib, 

ulardan  yangi  davr  kishisini  tarbiyalashda  foydalanish  muhim 

vazifalardan  sanaladi.  Eng  qadimgi  turkiy  tilda  yaratilgan  va 

turkiy-run yozuvida bitilgan urxun-enasoy bitiklarini «toshlarga 

bitilgan  kitoblar»  ham  deb  ataydilar.  O'ziga  xos  xat(yozuv)da 

bitilgan  bu  bitiklar  eramizning  vii-viii  asrlarida  yozib 

qoldirilgan.  Toshlarga  bitilgan  mazkur  yodgorliklar  ta‟-  lim-

tarbiyaga  oid  qimmatli  ma‟lumotlami  beradi.  Urxun-enasoy 

yodgorliklari  dastlab  enasoy  havzasida,  so'ngra  mo'g'ulistonning 

urxun  daryosi  bo'yida  topilib,  ushbu  yozuvlarni  1893  -  yili 

birinchi boiib daniyalik olim vilgelm tomson o'qigan. V.tomsondan 

so'ng olimlar - n.m.yadrinsev, v.v.radlov mazkur manbalarni izlab 

topib,  o'qishga  muvaffaq  bo'ldilar.  Urxun-enasoy  yodgorliklari 

s.e.malov hamda i.v.stebleva tomonidan rus tiliga tarjim a qilindi. 

O'zbekistonda oybek, o.sharafuddinov, n.mallaev, aziz qayumov va 

n.rahmonov  urxun-enasoy  bitiklari  ustida  tadqiqot  ishlarini  olib 

bordilar  va  ushbu  manbaning  ta‟lim-tarbiya  ishlarini  yo'lga 

qo'yishdagi ahamiyatini yoritib berdilar. Ma‟lumki, eramizning vi 

asri  o'rtalariga  kelib,  oltoy,  ettisuv  va  markaziy  osiyo 

hududlarida  yashovchi  turkiy  qabilalarning  turk  xoqonligi 

davlati  tarkib  topdi.  Bu  xoqonlik  g'arbda  vizantiya,  janubdan 

eron va hindiston, sharqdan xitoy bilan chegaradosh bolgan. Turk 

xoqonligi  turkyut  davlati  deb  ham  atalgan.  Xoqonlik  604  -yili 

sharqiy  va  g'arbiy  xoqonlikka  ajralgan.  Eramizning  745  -yiliga 

kelib esa turk xoqonligi barham topgan. Turk xoqonligi asosan uch 

kishi: bilga xoqon (mog'uliyon), kultegin, tunyukuklar tomonidan 

---

boshqarilgan. Bilga xoqon - xoqon, kultegin - sarkarda, tunyuquq 

esa  -  vazir  boiib,  ulaming  hamkorhgida  boshqarilgan  davlat 

ushbu  davrda  ijtimoiy  va  iqtisodiy  jihatdan  taraqqiy  etgan. 

Bitiktoshlarda turk xoqonlarining yurishlari, yurishlar davrida alp 

kishilar, sarkardalar ko'rsatgan jasoratlar, ularning bilimli, mard, 

xalqparvar  ekanliklari  bayon  etiladi.  O'z  vatanining  mustaqilhgi 

uchun  kurashish,  xalqni  asoratdan  olib  chiqish,  ularning 

birdamhgini ta‟minlash xoqonlar bo'min, istami, eltarish, eltarishning 

o'g'illari - bilga xoqon, lashkarboshi kultegin, ma‟naviy otalari 

tunyuquqlarning  zimmasiga  tushgani  hikoya  qilinadi.  Masalan, 

kultegin  bitigida  uning  ta‟rifi  berilgan.  Kultegin  xalqparvar, 

tadbirkor,  xalqning  kelgusi  taqdirini  ham  oylaydigan  jonkuyar 

sarkarda  sifatida  ta‟riflanadi.  U  o'z  jonidan  vatan  taqdiri,  xalq 

manfaatini yuqori qo'ygan shaxs. Kultegin eltarish xoqonining kichik 

o'g'li.  U  731  -yil  27  fevralda  qirq  etti  yoshida  vafot  etadi. 

Bitiktosh 732 - yili o'matilgan. Ushbu bitiktoshda barcha voqealar 

kulteginning  akasi bilga xoqon tilidan hikoya qilinadi. Kultegin 

bitigida  bilga  xoqonning  og'a-inilari  va  qarindosh-uruglariga 

murojaat  qilib,  ularning  xatolari  tufayli  turk  elida  ko'p 

falokatlar  yuz  berganini  bayon  etganligi  ifodalanadi. 

Turkiylarning  harbiy  yurishlari,  ularga  qo'shni  bolgan 

tabgachlarning  bosqincliiligi  tufayli  xalq  boshiga  tushgan 

kulfatlar haqida so'z yuritiladi. Xoqon tomonidan xalqqa qilingan 

murojaatda  turkiy  xalqlarni  hokimiyatni  mustahkamlash,  o'zaro 

urushlarga  chek  qo'yish,  tinch-totuv  boiib  yashashga undashdek 

ezgu maqsad ham ifadalangan. Kultegin esa, dono, bahodir, jasur 

inson sifatida tasvirlanadi. Kultegin bitigida bilga xoqon eng muhim 

insoniy xislatlar, hayotiy zaruriyatlar borasidagi fikrlami nasihat, 

o'git  tarzida  bayon  etadi.  Turk  xalqi  o'zaro  birlashmagani,  bir-

birlariga  ishonmaganliklari  uchun  hiyla  va  firib qurboni boiib, 

tabg'achlar ulami qul va cho'ri etgani, oqibatda ular qashshoq, 

---

erksiz va mute boiib qolganliklarini kuyunib so'zlaydi. So'ng turk 

xalqini  qanday  qilib  birlashtirgani,  ukasi  kulteginning  jasorati 

tufayli el bosqinchilar hujumidan omon qolgani, to'q va farovon 

hayot kechirgani, u jasur va engilmas alp yigitlardan ekani bayon 

etiladi. «tangri yarlaqasin, baxtim bor uchun, nasibam bor uchun 

olayotgan  xalqni  tiriltirib  tarbiyat  qildim,  yalang*och  xalqni 

kiyimlik qildim, yalanpoch xalqni ko'p qildim. To'rt jihatdan xalqni 

butunlay  el  qildim,  bir-biriga  do'st  qildim,  butunlay  menga 

qaradi.  Mehnatni,  kuchni  beruvchi  shunday  hokimiyatni  qozonib 

inim kultegin vafot etdi», - deydi. Bu yodnoma yoshlarni o'z elini 

sevish, do'st va ittifoq boiib yashash, vatan va xalq manfaati uchun 

kurashga tayyor turish ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga 

ega.  Turk  xoqonlari  bilga  xoqon  hamda  kul  tegin  jasoratlari 

haqiqiy  vatanparvarlik  hamda  jasoratning  ibrat  namunasi  boiib 

hisoblanadi.  Ikkinchi  bitiktosh  -  bilga  xoqon  bitigidir.  Bu 

bitiktosh eltarish xoqoninng katta o'gli - kulteginning akasi bilga 

xoqon sharafiga 735 -yili o'matilgan. Bilga xoqon 734 -yili ellik 

yoshida o'z yaqinlari tomonidan zaharlab oldirilgan. Bu bitig ham 

yo'llig'  tegin  tomonidan  yozilgan.  Bilga  xoqon  bitigida  xalqning 

tinch-totuv  yashagani,  bilga  xoqon  davrida  tinchlik  hukmron 

bolgani,  u  davlatni  adolat  bilan  boshqargani,  turkiy  xalqlami 

birlashtirgani, o'z yurtini boy- badavlat etib, iqtisodiy jihatdan 

mustahkamlagani  mahorat  bilan  tasvirlangan.  Bu  bitigda  xalq 

xoqonidan,  vatanidan  ayrilmasa,  betashvish  hayot  kechirishi 

ifodalanadi. O'z navbatida davlat boshliqlarining xatti-harakatlari 

bayon  etiladi.  Keyin  bilga  xoqon  yurishlari  haqida  hikoya 

qilinadi. Bilga xoqon turk eh o'rtasida elparvar xoqon deb tanilgan 

edi. «bilga» so'zining o'zi ham «dono» degan ma‟noni anglatadi. U 

turk  xalqining  vatani  abadiy  boiishi  uchun  kurashadi.  Xalqqa 

qarata  shunday  o'git  qiladi:  «vatanni  saqlab  qolmoq,  faqat 

xoqonga  emas,  xalqqa  ham  bog'liq.  Ajdodlarimizning  xato  va 

---

yutuqlari  buning  dalilidir.  Xalq  o'z  xoqonining  yo'1-yo'riqlarini 

amalga  oshirmasa,  boshiga  ko'p  kulfatlar  tushadi.  Xoqon  o'ta 

ishonuvchan  boimasligi,  boshqalaming  gapini  o'ylab,  mulohaza 

qihb amalga oshirishi lozim. Samimiy so'z bilan yolg'onni farqlay 

ohshi  kerak.  Qattiqqo'l  xoqon  o'z  xalqiga  yomonlikni  ravo 

ko'rmaydi.  Ishonuvchan  boisa,  yaxshi-yomonni  ajrata  olmasa, 

fojiaga yo'l ochiladi, m am lakatda tartibsizlik yuzaga keladi». 

Bilga xoqon tarqoq xalqni birlashtirdi, oyoqqa turg'izadi, yurtda 

farovon hayot qaror topadi. U xalq farovonligini ta‟minlash davlat 

boshlig'ining burchi, mamlakatning ozodligi, xalqning osoyishtaligi 

uning  moddiy  farovonligiga  bog'uq  deb  biladi.  Bitiklarda 

yurtboshining  boylikka  hirs  qo'yishi  xalqning  nochor  hayot 

kechirishiga ohb keluvchi sabab ekanhgi qayg'u bilan ifodalanadi. 

U  o'z  xalqiga  shunday  murojaat  etadi:  «men  yashadim,  turk 

beklari, turk xalqim. Bu xoqoningdan, bu beklaringdan, eringdan, 

suvingdan  ayrilmasang,  turk  xalqi,  o'zing  ezgulik  ko'rajaksan, 

betashvish  bo'lajaksan».  Tunyuquq  bitigi  310  misradan  iborat 

bo'lib, 717-718(ba‟zi manbalarda 712-716-yillar ko„rsatilgan)-yillari 

yozilganligi  qayd  etilgan.  Tunyuquq  o'z  bitigini  tirikligida 

yozdirgan.  Mazkur  bitikda  tunyuquq  vatanparvar  shaxs  sifatida 

ta‟riflangan.  Tunyuquq  ega  bo'lgan  insoniy  fazilatlar  - 

insonparvarlik,  ezgulik  va  haqiqat  tantanasi  yo'lida  kurashish 

uning qo'shni xalqlar o'rtasidagi obro'sini yanada oshirib yuboradi. 

Xususan,  tunyuquq  tomonidan  turkiy  xalqlar  qo'liga  tushgan 

asirlami  o'z  yurtlariga  jo'natib  yuborishi  dushman  qabilalar 

a‟zolarining bosh egib kelishi, ezgulik bilan yovuzlik o'rtasidagi 

kurash chog'ida ezgulikning g'alabaga erishishi kabi holatlar shu 

asosida  qon  to'kishning  oldini  olish  mumkinligidan  dalolat 

ekanligiga  ishora  qilinadi.  U  adolatsizlik  qilmaydi,  balki 

insonparvarlik  namunasini  ko'rsatadi,  ammo  xoqonlik  qonunlarini 

ham  qattiq  himoya  qiladi.  Yuqoridagi  yozuvlardan  tashqari, 

---

alplarning  jangovarligi  madh  etilgan  bitigtoshlar  ham  ko'plab 

topilganki,  bularda  alplarning  axloqi, odobi va bilimi ulaming 

asosiy  fazilati  bo'lganligi  qayd  etiladi.  Yuqoridagi  fikrlardan 

ko'rinib  turibdiki,  urxun-enasoy  yodgorliklari,  garchi  yo'nalish 

nuqtai  nazaridan  ta ‟lim -tarbiya m asalalariga bag'ishlanmagan 

bo'lsa  ham,  ularda  bayon  etilgan  fikrlar  o'sha  davrda  amal 

qilingan axloqiy qoidalar va talablarning mohiyatidan birmuncha 

xabardor  bo'lishga  yordam  beradi. Xususan, xoqon va alplarning 

harbiy  faoliyati,  turkiy  xalqlarning  turmush  tarzi,  ularga  xos 

bolgan  ma‟naviyaxloqiy  xislatlar  -  vatanparvarlik,  mardlik, 

jasorat, samimiylik, insonparvarlik, ezgulik kabi insoniy fazilatlar 

jamiyatning har bir a‟zosining axloqiy qiyofasini belgilovchi muhim 

mezonlar  sifatida  ma‟rifiy  qadriyatlarimiz  tarixida  muhim 

ahamiyatga ega bo'lish bilan birga bizga so'z yuritilayotgan davr 

xususiyati  hamda  ijtimoiy  munosabatlar  mazmunidan  ogoh  etadi. 

Bitiktoshlarda  bayon  etilgan  qarashlar  eng  yuksak  insoniy 

fazilatlar  sifatida  e‟tirof  etilgan  xislatlarni  zamonaviy  ta‟lim-

tarbiya  jarayonida  yosh  avlodda  hosil  qilish,  ularda 

vatanparvarlik, m ardlik, shijoat, xalq m anfaati yo'lida kurashish 

tuyg'ularini shakllantirishda o'ziga xos yollanma, yo'riqnoma boiib 

xizmat qiladi. Eng qadimgi ma‟rifiy yodgorliklardan biri sanalgan 

«irq  bitigi»  («ta‟birnoma»)  ham  urxun-enasoy  yodgorliklari 

sirasida ta‟lim-tarbiya tarixida o'z o'rniga ega. Mazkur asar turkiy 

xalqlarning  turmushi,  axloqiy  m  unosabatlari mazmuni to'g'risida 

ma‟lum otlar beradi. Ijtimoiy munosabatlar mohiyati asosan qushlar 

va  hayvonlar  obrazlari  orqali  ochiladi.  «irq  bitigi»da  eng 

qadimgi  ajdodlarimizning  mifologik  hamda  totemistik  qarashlari 

xalq og'zaki ijodi nam unalari tarzida o'z aksini topgan. An‟anaga 

ko'ra,  har  bir  epizodda  yaxshilik  g'oyalari  targ'ib  etiladi. Inson 

doimo yaxshi hayot kechirishga intilar ekan, bu yo'lda u juda ko'p 

qiyinchiliklarga  duch  keladi.  Lekin  inson  qiyinchiliklarni  ilohiy 

---

qudrat  -  tangri  yordamida  engib o'tib, go'zal hayotga etishadi. 

Ana shu holat ham ta‟birnomada o'z aksini topgan. Ammo yaxshilik 

bor joyda yomonlik ham mavjud bo'ladi. Ayrim tushlarga nisbatan 

berilayotgan  ta‟birlarda  yomon  hodisa-voqealar  negizida 

yomonlikning  mavjudligiga  alohida  urg'u  beriladi. Xulosa qilib 

aytganda,  o'zbek  xalqi  tomonidan  eng  qadimgi  davrlardan 

eramizning  ix  asrigacha  qaror  topgan  ma‟rifiy  qarashlari  inson 

shaxsining  shakllanishida,  uning  kamolotini  ta‟minlashda  muhim 

ahamiyat kasb etadi. Ularda turkiy xalqlarning inson xulq-odobi 

va uni tarbiyalashga oid dastlabki tasaw urlari ifodalangan. Xalq 

og'zaki ijodi namunalarida jasurlik, mardlik, sadoqat, insoniylik, 

xushxulqlilik xislatlariga ega bo'lgan inson qiyofasi gavdalangan. 

Ibtidoiy  turmush  tarzi  hamda  odamlar  o'rtasidagi  munosabatlar 

mazmuni insonlarda ana shunday sifatlarning shakllanishini taqozo 

etgan. Ikki katta kuch - yaxshilik va yomonlik o'rtasida ayovsiz 

kurash  borgan.  Mazkur  kurash  jarayonida  insonda  eng  yaxshi 

xislatlar shaklla borgan. Bilimlilik, xushxulqlilik, muayyan kasb 

yoki  hunarga  ega  bo'lish  inson  kamolotini  belgilovchi  asosiy 

ko'rsatgichlar hisoblangan.  

 

2. Sharq  uyg„onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (al-

xorazmiy, al-forobiy, abu rayhon beruniy, abu ali  ibn 

sinolarning ta‟lim -tarbiyaga oid qarashlari. 

Muhammad al-xorazmiyning tarix va musiqaga oid, quyosh soatlari 

to'g'risida ham asarlari bo'hb, «tarix kitobi» («kitob at-tarix») 

xalifalik tarixiga oid va xalifalikning birinchi tarixchilaridan 

sanaladi. Shuni ta‟kidlash joizki, alloma o'zigacha bo'lgan ilmiy 

bilimlarning asosiy g'oyalari, m etodlarini sintezlashtirdi. U ilmiy 

bilim larni o'rganuvchilarning mustaqil bilim olishlariga e‟tiborni 

---

qaratdi. Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga 

hamda olgan bilimlaridan foydalanishga katta e‟tibor berdi. Bunda 

u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni to'plash, ularni ifodalash 

va kuzatganlarni tushintira olish malakalarini hosil qilishga katta 

baho berdi. Masalan, «al-kitob al-muxtasar fi hisob al-jabr va-1 

muqobala» asarida olimlarni uch guruhga boiib shunday yozadi: 

«ulardan biri o'zidan awalgilar qilgan ishlami amalga oshirishda 

boshqalardan o'zib ketadi va uni o'zidan keyin qoluvchilarga meros 

qilib qodiradi. Boshqasi o'zidan awalgilarning asarlarini sharhlaydi 

va bu bilan qiyinchiliklarni osonlashtiradi, yopiqni ochadi, yo'lni 

yoritadi va uni tushunarliroq qiladi. Yoki bu ayrim kitoblarda 

nuqsonlar topadigan va sochilib yotganni to'playdigan odam 

bo'lib, u o'zidan aw algilar haqida yaxshi fikrda bo'ladi, 

takabburlik qilmaydi va o'zi qilgan ishidan mag'rurlanmaydi». 

Muhammad al-xorazmiyning bu fikrlari bir tomondan, olimlar 

faoliyatining ezgulikka xizmat qilishini yoritsa; ikkinchi tomondan, 

o'sha davrda ilmiy tadqiqot ishlari va o'qitishning metod va 

vositalaridan qay darajada foydalanganligini ko'rsatadi. Barcha 

mutafakkirlar kabi muhammad al-xorazmiy ham ko'rgazmali-

tajriba metodlari, bilim berishning turli vositalari, savol-javob, 

malaka va ko'nikmalarni shakllantirish metodlari, bilimlarni sinash 

metodlaridan foydalangan. Allomaning arifmetikaga oid risolalari 

tafakkurni rivojlantirish uchun bilimlarni izchil bayon etishga 

e‟tibor berganligini ko'rsatadi. «men arifmetikaning oddiy va m 

urakkab masalalarini o'z ichiga oluvchi «aljabr va-l-muqobala 

hisobi haqida qisqacha kitob»ni ta‟lif qildim, chunki meros taqsim 

---

qilishda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda va adliya 

ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, yer o'lchashda, 

kanallar o'tkazishda, geometriyada va boshqa shunga o'xshash 

turhcha ishlarda kishilar uchun zarurdir». Muhammad al-xorazmiy 

bilishni sezgidan mantiqiy tasaw ur orqali farq qihsh haqida fikr 

bayon etgan: sezgi orqali bilish bu qisman bilish bo'lsa, mantiqiy 

bilish haqiqiy bilimning muhim tomonini namoyon etadi. Muhammad 

al-xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qo'shdi. U 

birinchilardan bo'lib, sinov-kuzatish va sinov metodlariga asos 

soldi (samoviy ob‟ektlarning harakatini aks ettiruvchi jadval 

asosida matematik masalalarning algoritm metodida echishni ishlab 

chiqdi). U matematik g'oyalar asosida odamlarning hayotiy zarurati 

yotishini, ilmiy kashfiyotlar odamlarning amaliy talablari asosida 

paydo bo'lishini asosladi. Masalan, er ishlari, binolar qurish, 

kanallar qazish shunday paydo bo'lgan, deydi. U birinchi marta 

insonlar o'rtasidagi munosabatlarni matematik shakllarda ifodaladi. 

160 dan ortiq ilmiy asar yaratganligini qayd etadilar. Forobiy 

tahminan 941-yillardan boshlab damashqda yashaydi. Shahar 

chekkasidagi bog'da qorovul bo'lib ishlaydi va faqirona hayot 

kechirib, ilmiy ish bilan shug'ullanadi. 943-967 -yillari esa 

halabda yashaydi. 949- 950 -yillarida misrda ham bolgan. So'ng 

yana damashqga qaytib, shu erda 950 -yili vafot etgan. 

Damashqdagi «bob as-sag'ir» qabristoniga dafn qilingan. Abu nasr 

forobiy ilm-fan taraqqiyotiga katta hissa qo'shgan ohm. U tabiiy, 

ilmiy va ijtimoiy bihmlarning barcha sohalarida ilmiy ish ohb 

---

borgan. Forobiy o'zidan keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. 

Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy, ilmiy bilimlarning 

turh sohalarida asarlar yaratgan. Demak, forobiy inson baxt- 

saodatga erishuvi uchun ularni baxtli-saodatli qila oladigan 

jamoa rahbari bo'lishi kerak deydi. T forobiy odamlarni turh 

belgilarga qarab guruhlarga bo'ladi. Bunda u kishilarning diniy 

mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki tabiiy 

hususiyatlari, qobiliyatlari, iqtidori, bilim ko'nikmalariga e‟tibor 

berish zarur, deydi. U o'zning «baxt-saodatga erishuv yo'llari 

haqida risola» asarida «davlatning vazifasi insonlarni baxt-

saodatga ohb borishdir, - deb yozadi. - bu esa ilm va yaxshi 

axloq yordamida qo'lga kiritadi». Forobiy davlatni etuk shaxs 

boshqarishi lozim, deydi; ya‟ni jamoani idora etuvchi adolath, 

dono boiishi, qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, 

kelgusini oldindan ko'ra olishi, boshqalarga g'amxo'r boiishi lozim 

deydi. Forobiy ta‟hm-tarbiyaga bag'ishlangan asarlarida ta‟lim-

tarbiyada nimalarga e‟tibor berish zarurligi, ta‟lim-tarbiya 

usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «fozil odamlar shahri», 

«baxt saodatga erishuv to'g'risida», «ixso al-ulum», «ilmlarning 

kelib chiqishi», «aql ma‟nolari to'g'risida» kabi asrlarida 

allomaning ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari ifoda topgan. Forobiy 

ta‟lim-tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta‟lim bergan 

bo„lsa ham, ammo har birining insonni kamolga etkazishda o'z o'rni 

borligini alohida ta‟kidlaydi. Forobiy «baxt-saodatga erishuv 

to'g'risida» asarida bilimlarni o'rganish tartibi haqida fikr 

yuritadi. Uning ta‟kidlashicha, aw al bilish zarur bolgan ilm 

---

o'rganiladi, bu - olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o'rgangach, 

tabiiy ilmlarni, tabiiy jism lar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi 

bilimlarni o'rganish lozim. Undan so'ng, umuman, jonli tabiat, 

o'simlik va hayvonlar haqidagi ilm o'rganiladi, deydi. Forobiy 

inson kamolotga yolg'iz o'zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan 

aloqada bo'hsh, ularning ko'maklashuvi yoki munosabatlariga 

muxtoj boladi. Uning fikricha, tarbiya jarayoni tajribah pedagog, 

o'qituvchi tomonidan tashkil etilishi muhum. Chunki har bir odam 

ham baxtni va narsa-hodisalarni o'zicha bila olmaydi. Unga 

o'qituvchi lozim. Forobiy ta‟lim-tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat 

talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat 

qiladigan etuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy 

ta‟hm va tarbiyaga birinchi marta ta‟rif bergan ohm sanaladi. Ta‟lim 

- insonga o'qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish; tarbiya 

- muayyan hunami egallash uchun zarur bolgan axloq normalari va 

amaliy malakalar ni o'rgatishdir, deydi ohm. Ta‟lim faqat so'z va 

o'rgatish bilangina bo'ladi. Tarbiya esa, amaliy ish, tajriba bilan, 

ya‟ni shu xalq, shu millatning amahy malakalardan iborat bo'lgan 

ish-harakat, kasb-hunarga berilgan bo'lish, o'rganishdir. Forobiy 

nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulqodobda 

ham qay darajada pok bo'lishi kerakligini «falsafani o'rganishdan 

oldin nimani bilish kerakligi to'g'risida» risolasida shunday 

ta‟riflaydi: «falsafani o'rganihdan aw al o'zingizni hirs-havaslardan 

shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va shahvoniyat kabi 

notug'ri tuyg'ularga emas, balki kamolotga bolgan hirs-havas 

qolsin. Bunga xulq-axloqni faqat so'zdagina emas, balki haqiqatda 

---

(amalda) tozalash orqali erishish mumkin. Shunday so'ng xato va 

adashishdan saqlovchi, haqiqat yo'lini tushunib olishga boshlovchi 

(notiq- so'zlovchi, fikrlash ma‟nosida) nafsini, jonini, ruhini 

tozalash zarur». Forobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, 

donolik va mulohazah bo'hsh, vijdonlilik, kamtarlik, ko'pchilik 

manfaatini yuqori qo'yish, haqiqat, ma‟naviy yuksaklikka intilish, 

adolatlilik kabi xislatlarni tushunadi. Ammo bu xislatlarning eng 

muhumi har bir insonning bilimli, ma‟rifatli bo'lishidir. Shuning 

uchun ham forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bogliq 

holda, tafakkurga asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz 

forobiyning axloqni xulq me‟yorlari ifodasi sifatidagina emas, balki 

kishilar aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham talqin etganligini 

ko'ramiz. Forobiy «aql ma‟nolari haqida» risolasida aql masalasini 

tahlil qilib, aql bilish haqidagi ta‟limotda mantiq (logika) ilmi 

muhim o'rin tutadi, deydi. U mantiq ilmi bilan grammatika 

o'rtasidagi mushtaraklikni qayd etib, mantiqning aqlga munosabati, 

grammatikaning tilga munosabati kabidir; grammatika odamlar 

nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni haqiqiy 

yo'lga yo'naltirib turadi, deydi. Forobiy «muzika haqida katta 

kitob» asari bilan o'rta asrning yirik muzikashunosi sifatida 

mashxur bo'ldi. U muzika ilmini nazariy, amaliy jihatdan yoritib, 

muzikani inson axloqini tarbiyalovchi, sihat-salomatligni 

mustahkamlovchi vosita deb qaragan. Uning bu sohada qoldirgan 

merosi muzika madaniyati tarixida muhim ahamiyatga molikdir. 

Forobiy ta‟limda barcha fanlarning nazariy asoslari o'rganilsa, 

tarbiyada ma‟naviy-axloqiy qoidalar, odob me‟yorlari o'rganiladi, 

---

kasbhunarga oid malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi. Bu muhim 

vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan turh metodlar yordamida 

amalga oshiriladi. Forobiy ta‟lim - tarbiya ishlarini ikki yo'l bilan 

amalga oshirishni nazarda tutadi. Amaliy fazilatlar va amaliy 

san‟at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga odatlanish masalasiga 

kelganda, bu odat ikki yo'l bilan hosil qilinadi: bulardan 

birinchisi - qanoatbaxsh, chorlovchi, ilxomlantiruvchi so'zlar 

yordamida odat hosil qilinadi, malaka vujudga keltiriladi, 

odamdagi g'ayrat, qasd-intihsh harakatga aylantiriladi. Ikkinchi 

yo'l (yoki usul) - majbur etish yo'li. Bu usul gapga ko'nmovchi, 

qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan 

qo'llaniladi. Chunki ular o'z istaklaricha so'z bilan g'ayratga 

kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi nazariy bilimlarni 

o'rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo'ladi. Kasb-hunarlarni 

va juz‟iy san‟atlarni egallashga intilish bo'lmasa, bunday odamlarni 

majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan 

maqsad - ularni fazilat egasi qihb, san‟at ahllariga aylantirishdir 

demak, forobiy ta‟lim-tarbiyada rag'batlantirish, odatlantirish, 

majbur etish metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham 

pirovardida insonni hartomonlama kamolga etkazish maqsadini 

ko'zlaydi. Xulosa qihb aytganda, forobiy pedagogik ta‟limotining 

asosida komil insonni shakllantirish, insonni o'z mohiyati bilan 

ijtimoiy, ya‟ni faqat jamiyatda, o'zaro munosabatlar jarayonida 

komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi turadi. 

---

Beruniy yirik olim abu nasr ibn iroqdan evklid geometriyasi, 

ptolemeyning astronomik ta‟limotlaridan dars olgan. Bundan 

tashqari, o'zidan oldin o'tgan m uhammad xorazmiy, geografiya 

olimi abul abbos, ahmad farg'oniy, marvaziy, javhariy, abu nasr 

forobiy, abul vafo juzjoniy, seyistonlik abu said as-sijiy, abu 

muhammad hamid xo'jandiy va boshqalaming asarlarini mustaqil 

o'rganadi. 995-yilgacha beruniy astronomiya, geografiya, 

geodeziyaning amaliy masalalrini hal etish bilan birga, sharqda 

birinchi bo'lib globus yasadi va astronomiyaga oid bir necha kitob 

yozdi («kartografiya», «globus yasash kitobi», «yerdagi 

joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» 

va boshqalar). Beruniy hah yosh ohm bo'hshiga qaramay, kotda 

994-995-yillari astronomik asboblar ixtiro qihb kuzatishlar 

o'tkazgan. O'sha davrda kaspiy bo'yi viloyatlarida qobus ibn 

vushmagir yosh olimga xayrixohlik ko'rsatadi. «shamsal-maoliy» 

(«oliy m artabalar quyoshi») laqabi bilan mashhur bo'lgan bu 

podshohga bag'ishlab beruniy «qadimgi xalqlardan qolgan 

yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu asar 

beruniy nomini yaqin va o'rta sharqqa mashhur qildi. 84 1004-yili 

beruniy ma‟mun ii ibn ma‟mun tomonidan xorazmga chaqirib olinadi 

va uning yaqin maslahatchisi etib taynlanadi. Ma‟mun davrida 

urganchda «majlisi ulamo» - «ma‟mun akademiyasi» nomh ilmiy 

markaz tashkil etiladi va u erda musulmon sharqining yirik olimlari 

faohyat ko'rsatadilar. Beruniy bir necha yil kamyob metallar va 

qimmatbaho toshlar ustida tajribalar olib boradi va keyinchalik 

ana shu tadqiqotlari asosida «mineralogiya» asarini yaratadi. 1017-

---

1018-yillari yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib, 

movarounnahrda qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xurosonda 

mahmud g„aznaviy (998-1030) hukmronhgi ornatilib, qoraxoniylar 

bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq xorazm mahmud g'aznaviy 

davlatiga tobe bo'ladi. Ma‟mun akademiyasidagi ko'plab olimlar 

qatori beruniy ham g'aznaga olib ketiladi va u yerda ijodini 

davom ettiradi. Beruniy bu yerda «xorazmning mashhur kishilari», 

«turar joylar orasidagi masofani tekshirish uchun joylarning oxirgi 

chegaralarini aniqlash» asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va 

astronomiya fanlari bilan bir qatorda paleontologik kuzatishlar 

natijalari ham bayon qilingan. Beruniyning yana bir muhim asari 

«munajjimlik san‟atidan boshlang'ich tushunchalar»dir. Bu asarda 

ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki tushunchalar, 

ma‟lumotlar bergan. Mahmud g'aznaviyning hindistonga 

yurishlarining birida beruniy ham hamroh bo'hb boradi. U sanskritni 

bilganligi uchun hind xalqi madaniyati, adabiyoti va san‟ati bilan 

yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo'ladi va bu mehnatlari 

natijasida 1030-yih o'zining sharq va g'arbda keng e‟tirof qilingan 

mashhur «hindiston» asarini yaratadi. Kitobning to'liq nomi 

«hindlarning aqlga sig'adigan va sig'maydigan ta‟limotlarini 

aniqlash kitobi» bo'hb, aytishga qulay bo'lishligi uchun qisqacha 

«hindistonga oid tadqiqlar» yoki «hindiston» deb yuritiladi. 

Akademik v.r.rozen asarni «sharq va g'arbning qadimgi va o'rta 

asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng keladigan asar 

yo'q», - deb baholaydi. Hindiston olimi hamid rizo esa, ohm 

haqida gapirib, «hind madaniyatining chigal muammolarini biron-

---

bir o'rta asr yoki hozirgi zamon muallifi abu rayhon beruniydek 

muvaffaqiyatli ravishda tushunib etmagan. Uning «hindiston» asari 

qadimgi hind madaniyati va fanining klassik namunasi bo'hb 

qoladi», deydi. Asarda beruniyning hindiston haqidagi barcha 

qarashlari o'z ifodasini topgan. 1030-yili m ahmud g'aznaviy vafot 

etadi. Uning kichik o'g'li muhammad voris sifatida taxtga o'tirgan 

bo'lsa-da, ko'p o'tmay mahmudning katta o'g'li mas‟ud (1030-1041) 

ukasini taxtdan ag'darib, o'zi hokimiyatni qo'lga oladi. Bilimdon 

va zukko, ilm ahlini qadrlovchi mas‟ud beruniyni o'z himoyasiga 

ohb, uning ijod qihshiga sharoit yaratib beradi. Beruniy 

astronomiyaga oid «al-qonun al-mas‟udiy» («mas‟ud qonuni») nomli 

yirik asarini shox mas‟udga bag'ishlaydi. Olimlar bu asarni 

matematika va astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha 

asarlardan yuqori qo'yadilar. Arab olimlaridan yoqutning 

yozishicha: «mas‟ud qonuni» kitobi matematika va astronomiya 

bo'yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o'chirib 

yuborgan». Beruniy «saydana» kitobida o'zining 80 yoshdan 

oshganligini yozadi, shunga ko'ra, uni 1050-1051-yfflari vafot 

etgan deb taxmin etish mumkin. Ba‟zi manbalarda esa, 1048-yil 13-

dekabrda g'azna shahrida vafot etgan deb ko'rsatiladi. Beruniyning 

ilmiy bilimlarni egallash yo'llari, usullari haqidagi fikrlari 

hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. O'quvchiga bilim berishda: - 

o'quvchini zeriktirmaslik; - bihm berishda bir xil narsani yoki bir 

xil fanni o'rgatavermaslik; - uzviylik, izchillik; - tahlil qihsh va 

taqqoslash; - ma‟lumdan noma‟lumga, yaqindan uzoqqa, soddadan 

qiyinga qarab borish; - takrorlash; - yangi mavzulami qiziqarli, 

---

asosan, ko'rgazmali bayon etishga e‟tibor berish kerakligi 

o'qtiriladi. Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga 

oid qoldirilgan barcha boyliklami qunt bilan o'rganishga da‟vat 

etadi. Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o'zi 

sezishi mumkin bo'lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-

odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan, ochko'zlikdan, shon-

shuhratdan saqlanish zarurhgini o'qtirgan. Beruniy til va adabiyot, 

tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya fanlari, 

tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid 

tadqiqotlarini o'zi targ'ib etgan nazariya hamda kuzatishlar 

natijasida amaliyotda sinab ko'rib, fanda haqiqat ustivor turishini 

ta‟kidlaydi. U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb 

biladi. Ilmlarni egallashda esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni 

alohida ta‟kidlaydi. Bihm olishda tushunib o'rganish, ilmiy 

tadqiqotchining poklikka rioya etishiga alohida e‟tibor beradi. 

Jamiyatning ravnaqi, ma‟rifatning rivojiga bog'hq degan g'oyani 

ilgari so'radi. Bemniy bihm ohshni axloqiy tarbiya bilan bog'laydi. 

Zero, insonda komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir. 

Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o'rnini 

ta‟kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «qadimgi xalqlardan 

qolgan yodgorliklar», «hindiston», «mineralogiya», «kitob as-

saydana», «alqonuni al-mas‟udiy», «giodeziya» va boshqa 

asarlarida ko'ramiz. Beruniy fikricha, axloqlilik insonning eng 

asosiy sifati boiishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U 

kishil^ning o'zaro muloqoti, ijtimoiy muhit - jamiyat taraqqiyoti j 

arayonida tarkib topadi. Beruniy axloqiy tarbiyaga musulmon dini 

---

talablaridan kehb chiqqan holda ta‟rif beradi. Axloqiylik y a x s h 

ilik bilan yomonlik o'rtasidagi kurash natijasida namoyon bo'ladi 

va tarkib topadi, deydi u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-

atvorini belgilaydigan mezondir. Insonning axloqiy kamolga etishi 

muammosi ta ‟lim-tarbiyada markaziy masala bo'hb kelgan. Abu 

rayhon beruniy ezgu tilakka etishga to'sqinlik qiluvchi ziqnalik, 

yolg'onchilik, munofiqlik, manmanlik, takabburlik kabi 

nuqsonlarni qoralaydi, boylikka ruju quyish va ta‟magirlik, 

g'azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb qaraydi. 

Mutafakkir jamiyatda adolat o'rnatish, uni yovuzliklardan xalos 

etish uchun dono, adolath hukmdor bo'lishi kerak, deydi. Beruniy 

kundalik turmush masalalariga ham katta e‟tibor bergan. Har bir 

axloqan barkamol inson o'zining turm ush tarzini uyg'un, go'zal eta 

oladi. Uyg'unlik, go'zallik va nafosatning asosi sanaladi. Beruniy 

insoniy xislatlardan muhimi - ozodlik, tarbiyalilik bo'lsa, insonga 

eng yaqin narsa uning tabiati, ruhi, deydi. Shuning uchun inson o'z 

tabiatiga yoqadigan ishlami bajarishi zarur, deb ko'rsatadi. Bunda 

insonning ichki dunyosi bilan tashqi go'zalhgi, turmush tarzidagi 

go'zallikning uyg'un bo'lishi talab etiladi. Bunga inson kiyadigan 

kiyimidan kundalik turmushdagi yurish-turushi, so'zi, qalbi, 

qilgan ishi - hammasining go'zal bo'lishi ta‟kidlangan. H ar bir 

shaxsda sharm-hayo, ozodalik, nafis did, iffat, latofat, 

shirinsuxanhkning tarkib topishi turmushning go'zal bo'hshiga ohb 

keladi. Olimning inson turmushiga xos hulq-odob qoidalari 

haqidagi fikrlari pedagogik jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi. 

Inson ham ichki, ham tashqi tomondan go'zal bo'lsagina haqiqiy 

---

kamolotga erishishi mumkin. U ozodlikni olijanoblik bilan 

tenglashtiradi. Inson doimo bularga rioya etishi zarur, deb 

ta‟kidlaydi. Bunda inson o'zini boshqara olishga qodir bo'lishi, har 

bir etuk inson uchun zarur bo'lgan xislatlarni tarkib toptirishda 

kuch va irodaga ega bo'lishi zarur, deydi. «minerologiya» asarida 

bu fikmi quyidagicha ifodalaydi: «inson o'z ehtiroslariga hukmron, 

ularni o'zgartirishga qodir, o'z jon va tanini tarbiyalar ekan, 

salbiy jihatlam i maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda asta-

sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko'rsatilgan usullar bilan 

illatlarni bartaraf etishga qodir dir» beruniy insonni kamolotga 

etaklovchi xislatlardan yana biri olijanoblik deb ko'rsatadi. 

Olijanoblikning mazmunini yaxshilik tashkil etadi. Bunda ohm 

insonga inson sifatida muomala qilishni nazarda tutadi. Eng muhimi, 

m utafakkir inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyasi haqida 

muhim fikrlar ni bayon etadi. U har bir hunar egasining mehnatiga 

qarab turlarga bo'ladi. Og'ir mehnat sifatida binokor, ko'mir 

qazuvchi, hunarmand, fan sohiblari mehnatini keltiradi. Ayniqsa ilm 

ahli - olimlar mehnatiga alohida e‟tibor berish, hayrixoh bo'lishga 

chaqiradi, ularni ma‟rifat tarqatuvchilar, jamiyat ravnaqiga hissa 

qo'shuvchilar deb, biladi: shu bilan birga, og'ir mehnat qiluvchi 

konchilar, er ostida gavhar izlovchilar, dehqonlar haqida gapirib, 

ulaming mehnatini rag'batlantirib turish kerak, deydi. Ayniqsa, 

podshoxlar bunday mehnat ahliga g'amho'r bo'lishi kerakligini 

alohida eslatadi. Chunki ana shu mehnat ahli ular hukmronhgining 

tayanchi, deb ta‟kidlaydi. Ohm bolalami mehnatga o'rgatish 

metodlari, yo'llari haqida ham fikr yuritadi. Masalan, bolalami 

---

eng kichik yoshidan mehnatga o'rgatish kerak, deydi. Mehnat 

tarbiyasida o'sha davr tarbiya an‟anasiga binoan vorislikka katta 

ahamiyat beradi. Buni e.to'raqulov va s.rahimov «abu rayhon 

beruniy ruhiyat va ta‟lim-tarbiya haqida» nomh risolalarida juda 

yaxshi bayon etganlar. Beruniyning «mineralogiya» asarida faqat 

qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid, 

shogird tayyorlash jarayoni, ustalarning hunar o'rgatish metodlari 

haqida ham qimmath fikrlar ьазюп etilgan. Bunda hozirgi 

pedagogika fani tili bilan aytganda, shaxsiy namuna metodidan 

foydalangani, ish jarayoni bevosita ham nazariy, ham am aliy jih 

atd an ustaxonaning o'zida bajarilgani shogirdlaming malakali usta 

bo'hb etishishida katta ahamiyatga ega bo'lgan. Shuning uchun ham 

o'sha davrda xuroson va movarounnahr metallurgiya, konchilik, 

to'quvchilik, zeb-ziynat buyumlari yasash, qog* oz, oyna ishlab 

chiqarish va boshqa sohalarda dunyo bozorida nom chiqargan. 

Hunarmandchilikning bunday yakka holda o'rgatihshi malakali 

kasb egalarining etishib chiqishiga yordam bergan, halol va 

vijdonan mehnat qilishga yo'llaganki, bu insonning kamolga 

etishiga muhim pog'ona bo'lgan. Zero, qadimdan har bir etuk inson 

u shohmi, oddiy fuqaromi hunaming bir yoki bir necha turini 

bilishi zarur sanalgan. Shunga ko'ra, buyuk shohlar ham, beklar 

ham, katta mol-mulk egalari bo'lgan boylar ham, oddiy fuqaro 

ham o'z farzandini bilimli bo'hsh bilan birga, hunarli bo'lishiga 

ham e‟tibor bergan va bu yozilmagan qonunga barcha birdek amal 

qilgan. Chunki kishilik jamiyati paydo bo'lgandan kishilar o'z 

mehnati, hunari bilan kun kechirishga majbur bo'lgan va bu hayot 

---

taqozosi sifatida qabul qilingan. Shuning uchun ham beruniy inson 

hartomonlama kamolga etishi uchun u ilmli bo'lishi bilan birga, 

mehnatsevar va hunar egasi bo'lishi ham kerak, deydi. Beruniy inson 

kamolotida uch narsa muhimligini ta‟kidlaydi. Bu hozirgi davr 

pedagogikasi ham e‟tirof qiluvchi irsiyat, muhit, tarbiyadir. 

Muayyan bir davrda olimlar inson kamolotiga irsiyat, muhitning 

ta‟sirini inkor etib, faqat tarbiyani tan oldilar. Lekin beruniy o'z 

zamondoshlari - buyuk mutafakkirlar forobiy, ibn sino kabi inson 

kamolotida har uchalasini ham muhim deb hisoblaydi. Ya‟ni u 

insonning kamolotga etishida ilmu ma‟rifat, san‟at va amaliyot 

asosiy o'rin tutadi, nasl-nasab, ijtimoiy muhit va ijtimoiy turmush 

qonuniyatlari ham katta ahamiyatga ega bo'ladi, deydi. Abu 

rayhon beruniy nazarida, inson kamolga etishining eng muhim 

omillari ilm-ma‟rifatli bo'hsh va yuksak axloqlilikdir. Beruniy 

ilmiy bilishga oid, ta‟lim metodlari haqidagi qarashlari bilan 

ta‟lim nazariyasida o'ziga xos maktab yaratdi. Yoshlarni 

tarbiyalashda esa axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila 

tarbiyasi, insonning shaxsiy gigienasi, xalqlar o'rtasidagi do'stlik, 

hamkorlik haqidagi tushunchalar katta aham iyatga egadir. Olim 

axloqlilikning b elg ilari sifatid a yaxshilik, to'g 'rilik , adolat, 

kamtarlik,saxovat, ohjanobhk, do'stlik va hamkorlik, mehnat va 

hunar egallash, poklik, go'zallikka intilish kabilarni ilgari 

surgan. Bularning barchasini u yaratgan asarlaridagi ijtimoiy-

falsafiy fikrlarga bog'lab tushuntirgan. Yuqoridagilardan ko'rinib 

turibdiki, beruniyning komil insonni shakllantirishga oid fikrlari 

faqat o'z zamonasi uchun emas, hozirgi davr ta‟hm-tarbiya ishlarini 

---

takomillashtirishda ham katta ahamiyatga ega. Zero, uning o'zi 

ham haqiqiy komil insonga xos xislatlarga ega ekanhgini, hayoti va 

ijodiy faoliyati, yozgan asarlari bilan isbotlab, kelajak 

avlodlarga katta ma‟naviy me‟ros qoldirdi. Beruniy sharq renessansi 

davri qomusiy olimlaridan bin sifatida nom qozondi. Mashhur 

sharqshunos ohm j.sarton jahon fani tarixida xi asrning birinchi 

yarmini beruniy davri deb atadi. Uni o'z davrining jahondagi 

birinchi donishmandi deb baholadi. 

Ibn sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar singari matematika, 

astronomiya,  fizika,  kimyo,  biologiya,  tibbiyot,  dorishunoslik, 

ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, adabiyot, ta‟lim-

tarbiya sohalarida ijod etgan va dunyoga mashhur yirik asarlar 

meros qoldirgan ohm. Abu ah ibn sino 980 -yili buxoro yaqinidagi 

afshona qishlog'ida kichik amaldor oilasida tug'iladi. Uning tola 

ismi  abu  ah  al-husayn  ibn  abdulloh  ibn  al-hasan  ibn  ah  ibn 

sinodir.  Abu  ah  uning  kuniyasidir.  Oti  husayn,  otasining  ismi 

abdulloh edi. Keyinroq uning oilasi buxoroga ko'chib o'tgach, u 

maktabda o'qiy boshlaydi. Ibn sinoning mutolasi zo'r, mehnatsevar 

edi.  Undagi  tug'ma  qobiliyat,  o'tkir  zehn,  kuchli  xotira  o'zaro 

birikib ketgandi. Ibn sinoning otasi abdulloh hamda uning do'stlari 

bilimdon  kishilar  boiib,  ulaming  ilmiy  munozaralari  o'tadigan 

oilaviy  muhit  yosh  ibn  sinoga  ham  ta‟sir  etadi.  Shu  bilan  birga 

uning bolalik va o'smirlik yillari o'tgan buxoro shahri somoniylar 

davrining  yirik  madaniy  markazi  bo'hb  hisoblanardi.  Buxoroda 

ko'plab  maktab,  madrasa,  kasalxona  va  nodir  kitoblar 

saqlanadigan kutubxona bo'lgan. Jahonning turh mamlakatlaridan 

kelgan  olimiarning  ilmiy  munozaralarida  yosh  ibn  sino  ham 

qatnashib, turh fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U 

---

ustozlaridan hind hisobi, fiqhdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf 

abu  abdulloh  notiliydan  falsafa,  mantiq,  handasa  va  boshqa 

fanlardan  ta‟lim  oladi.  Shundan  so'ng o'zi mustaqil holda barcha 

fanlar  bilan  shug'ullana  boshlaydi.  U  ayniqsa  tib  ilmini  chuqur 

egallab oladi, bu sohada unga ta‟lim bergan kishi buxorolik abu 

mansur  qamariy  bo'ldi.  So'ngra  ibn  sino  falsafani  o'rganishga 

kirishadi.  Ayniqsa,  aristotel  falsafasini,  uning  «metafizika» asari 

mohiyatini buyuk mutafakkir abu nasr forobiyning yozgan sharhi 

tufayh  to'liq  o'zlashtirib  oladi.  Bolalar  birga  to'planganlarida 

bir-birini  hurmat  qila  boshlaydilar,  do'stlashadilar,  o'quv  m 

ateriallarini  o'zlashtirishda  bir-biriga  yordamlashadilar,  bir-

biridan  yaxshi  odatlami  qabul  qiladilar.  Bihm  ohshda bolalami 

maktabda  o'qitish  zarurligini  qayd  etar  ekan,  ohm  ta‟limda 

quyidagi tomonlarga rioya etish zarurligini ta‟kidlaydi: - bolaga 

bihm berishda birdaniga kitobga band qihb qo'ymaslik; - talimda 

engildan  og'irga  borish  orqali  bihm  berish;  -  ohb  boriladigan 

mashqlar  bolalar  yoshiga  mos  boiishi;  -  o'qitishda  jamoa bo'lib 

maktabda  okqitishga  e‟tibor  berish,  - bilim berishda bolalarning 

mayh, qiziqishi va qobiliyatini hisobga olish; - o'qitishni jismoniy 

mashqlar bilan qo'shib ohb borish. Bu talablar hozirgi davr ta‟hm 

prinsiplariga  ham  mos  kelishi  bilan  qimmathdir.  Yuqoridagi 

masalalarga  o'zining  «tadbiri  manzil»  asarida  maxsus  bo'lim 

bag'ishlaydi. «bolani maktabda o'qitish va tarbiyalash» bo'limida 

ta‟hm va tarbiya jarayonini ochib beradi. Yuqoridagi prinsiplar esa 

bolalami engil-elpi bihm ohsh emas, balki hartomonlama chuqur va 

mustahkam  bihm  olishiga  yordam  beradi.  Talabaga  bilim  berish 

o'qituvchining  ma‟suliyatli  burchidir.  Shunga  ko'ra,  ibn  sino 

o'qituvchining qanday boiishi kerakligi haqida fikr yuritar ekan, 

shunday  yol-yo'riqlar  beradi.  Bular  quyidagilardan  iborat:  - 

bolalar  bilan  muomalada  bosiq,  jiddiy  bo'lish;  -  berilayotgan 

bilimning  talabalar  qanday  o„zlashtirib  olayotganiga  e‟tibor 

---

berish;  -  talimda  turh  metod  va  shakllardan  foydalanish;  - 

talabalningxotirasi,  bilimlarni  egallash  qobiliyati,  shaxsiy 

xususiyatlarini  bilish;  -  fanga  qiziqtira  olish;  -  berilayotgan 

bilimlaming  eng  muhimini  ajratib  bera  olish;  -  bilimlarni 

talabalarga tushunarh, uning yoshi, aqhy darajasiga mos ravishda 

berish; - har bir so'zning bolalar hissiyotini uyg'otish daraj asida 

bo'lishiga  erishishi  zarur.  Ibn  sino  talimotida  bilishda  qaysi 

metodlardan  foydalanilmasin  -  u  og'zaki  ifodami,  bilimlarni 

tushuntirishm  i,  turli  ko'rinishdagi  suhbatmi,  tajribalar  mi, 

baribir,  talabada  haqiqiy  bihm  hosil  qilish  mustaqil,  mantiqiy 

fikrlash  qobiliyatini rivojlantirish, olgan bilimlarini amaliyotga 

tadbiq eta ohsh qobiliyatini tarkib toptirish asosiy maqsad bo'lgan. 

Shu  jihatdan  olimning  «hayy  ibn  yaqzon»  asari kishilaming did-

farosatini  o'stirishi,  fikr  doirasini  kengaytirishi  bilan  tatim-

tarbiyada  katta  ahamiyatga  ega.  Uning  nomi  ham  shunga  ishora 

qiladi: «hayy ibn yaqzon» (uyg'oq o'gli tirik). Bu asar farosat ilmi 

haqida ekanhgini ibn sinonining o'zi ham ta‟kidlaydi. Mazkur asami 

ibn  sino  1023  -yili  hamadonga  yaqin  bolgan  faradjon  qal‟asi 

qamoqxonasida yozgan deyishadi. Ibn sino bu asarida ilm-ma‟rifatni 

o'rganishga kirishgani tufayh ko'zi ochilgani, natijada aql (hayy 

ibn  yaqzon)  ko'ziga  ko'ringani  va  ilm unga o'z jamolini namoyon 

etganini hikoya qilar ekan, ilm - aqlni olim bilmaydigan uyg'oq, 

qarimaydigan  yosh,  beh  bukilmaydigan  -  barvasta,  nuroniy 

sifatida tasvirlaydi. Tafakkur qihb zarur bolgan va bilishi mumkin 

bo'lgan narsalami o'qishga kirishgani, bu yo'lda aqlni ishga sohb, 

o'zini yomonliklardan chetlashtiradigan turh xususiyatlarini bilib 

olganhgini qayd etadi. Demak, «hayy ibn yaqzon» mantiq ilmiga 

bag'ishlangani bilan ham aqhy tarbiyada katta ahamiyatga ega. 

Risola  insondagi  yomon  illatlami  bartaraf  etishda  ilmu  fan, 

ziyoning  ahamiyati,  insondagi  aql  -  tafakkur  quwatining  yomon 

illatlardan  qutihshi,  o'zhgini  anglash  vositasi  ekanhgi  bilan 

---

adabiy-falsafiy  asargina  boiib  qolmay,  tarbiyaviy  asar  sifatida 

ham 

qimmathdir. 

 

2. 

14-16 asrlarda movarounnahrda ta‟lim-tarbiya va pedagogik 

fikrlar. 

Temuriylar hukmronligi davri 1370 yildan temur hokimiyat tepasiga 

chiqqan davrdan boshlanib, 1507 yil shayboniyxon (20 may) hirotni 

egallashi bilan tamom bo‟ldi. 

Bu davr o‟rta osiyo xalqlari shu jumladan, o‟zbek xalqi madaniyati 

ilm-fani,  maorifi,  san‟ati  va  adabiyoti  tarixiy  taraqqiyotining 

yangi  va  sermahsul  bir  davridir.  Bu  davrda o‟rta osiyo xalqlari 

ilm-fan,  maorif,  me‟morchilik,  adabiyot,  tasviriy  san‟at, 

naqqoshlik,  muzika  va  boshqa  sohalarda  juda  katta  hissa 

qo‟shdilar.  

Shu jihatdan ko‟zda tutib  tadqiqotchilar bu davrni sharq repessansi 

– uyg‟onish davri deb aytadilar. 

Iqtisodiy  va  madaniy  sohadagi  bu  rivojlanish  davlatning  barpo 

qilinishi  bilan  chambarchas  bog‟liq  edi.  Xalq  ommasini  mug‟ul 

zulmiga 

qarshi 

ozodlik 

hukumatidan 

foydalanib, 

u 

movarounnahrdan  tashqari  bosqinchilik  urushlari  natijasida eron, 

iroq,  ozarbayjon  va  hindistonning  shimoliy  qismini  o‟ziga  itoat 

qildirdi. Shunday qilib, o‟rta er dengizidan to xitoy chegarasigacha 

cho‟zilgan katta imperiya vujudga keltirildi. 

Temur  qattiq  qo‟llik  bilan  o‟zaro  ichki  urushlar  va  feodal 

tarqoqlikka  chek  qo‟ydi.  Temur  o‟zi  zabt  qilgan  mamlakatlarning 

---

son-sanoqsiz  boyliklari  bilan  hunarmandlari  usta  va  me‟morlarini 

ham  samarqandga  olib  keldi.  Bularning  kuchi  va  mahalliy 

ustalarning  ishtiroki  bilan  shaharlarda  masjid,  madrasa  va 

madaniy-maishiy binolar barpo etdi. 

Temurni  jahonga  mashhur  qilgan  2  g‟alabasi:  to‟xtamishxon  va 

yldirim boyazid. Temur vafot etishi bilan (1405 yil) uning davlati 

parchalanib  ketdi,  ko‟p  o‟lkalar  undan  ajralib  chiqdi.  Temurning 

vorislariga  xuroson  va  movaraunnahr  qoldi.  Xuroson  va 

movaraunnahr  taxti  uchun  qattiq  kurash  boshlanib  ketdi.  Uzoq 

davom etgan qonli kurashlardan keyin 1409 yilda taxtga shohruh 

chiqdi.  U  xurosonni  o‟ziga  qoldirib,  movaraunnahrni  o‟g‟li 

ulug‟bekka berdi.  

Tarix  fani  sohasida  temurning  urush-yurishlarini  tasvirlovchi 

«zafarnoma»  asarining  avtori  sharofiddin  ali  yazdiy,  «zubdatut 

tayorix»  asarini  yozgan  xufizu  abru,  «matlaus-sa‟dain»  asarini 

yaratgan  abdurazzoq  samarqandiy,  7  jildlik  «ravzatus  safo» 

asarini  bitgan  mirxond,  shuningdek  xondamir,  ibn  arab  shoh 

zayniddin  vosifiy  va  boshqalar  etishdi.  Bu  tarixchilarning  boy 

faktik materiallar to‟plagan. 

Adabiyotshunoslik  sohasida  tazkiralar,  aruz  vazni  nazariyasi, 

qofiya va boshqalarga doir misollar yaratildi. Abdurahmon jomiy, 

alisher navoiy, davlatshoh samarqandiy, atoul husayniy, koshiriy 

kabi  adabiyotshunoslar  etishdi.  Tilshunoslik  sohasida  nazariy 

---

tadqiqotlar olib borildi. Arab tili grammatikasiga doir asarlar, 

lug‟atlar paydo bo‟ldi. «muhokamatul-lug‟atayn». 

Ilm-fan  va  ma‟rifatning  rivojlanishida  ulug‟bekning  roli  katta 

bo‟ldi. Ulug‟bek nomi bilan shuhrat qozongan muhammad tarag‟ay 

1394  yil  22  martda  tug‟ildi.  Yuqorida  aytganimizdek,  temur 

vafotidan  keyin  4  yil  davom  etgan  toj-taxt  uchun  kurashlari 

natijasida hokimiyat ulug‟bekning otasi shohruh mirzo qo‟liga o‟tdi. 

Shohruh mirzo o‟zi xurosonda podsholik qilib, poytaxti samarqand 

bo‟lgan  movaraunnahrni  ulug‟bekga  topshirdi.  Biroq  ulug‟bek 

boshqa  temuriy  hukmdorlardan  ko‟p  farq  qilar  edi.  U  yangi 

viloyatlarni qo‟lga qo‟lga kiritishga, davlatni kengaytirishga emas, 

balki  ko‟proq  obodonchilikka,  ilm-fan  va  ma‟rifatning 

rivojlanishiga e‟tibor berdi. 

Jumladan, u buxoro, samarqand, g‟ijduvon va boshqa shaharlarda 

madrasalar  qurdirdi.  U buxoro madrasasining darvozasiga «ilmga 

intilish  xar–bir  muslim  va  muslima  uchun  karzu-farzdir.  Degan 

xadisni  yezdirib  kuygan.demak.  U  musulmon  erkaklаr    bilan  bir 

qatorda  xotin-qizlarning  ham  ilm  olish  huquqini  himoya  qilgan. 

Ayniqsa,  samarqanddagi  ulugbek madrasasi mamlakatda diniy va 

dunyoviy ilmlarni tarqatishda tabiiy fanlarni rivojlanishda o‟ziga 

xos  markaz  rolini  o‟ynadi.  Madrasaning  birinchi  mashg‟ulotini 

mashhur  olimlar  muhammad  xavofiy  va  qozizoda  rumiylar 

o‟tkazgan  edi.madrasa  yirik  ilmiy  markazga  aylandi.  Ulug‟bek, 

g‟iyosiddin jamshid, abuali birjandiy, mansur koshiy, ali qushchi, 

---

maryam  chalabiy  va  boshqa  olimlar  astronomiya,  matematika, 

geometriya va boshqa fanlardan muntazam ilmiy ish olib bordilar. 

Astronomiya  fanini  yangi  taraqqiyot  pog‟onasiga  ko‟taradi.  O‟z 

kuzatishlarini yakunlab o‟zining yirik asari «ziji jadidi ko‟ragoniy 

(yangi ko‟ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy 

kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «din tumanday 

to‟zg‟ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari 

mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning 

ahamiyatini  yuksak  baholaydi.  Bu  asarida  ulug‟bek  hindlar, 

greklar, eronliklar va boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy 

tahlil qilib, o‟zidan oldin o‟tgan erotosfen, gipparx, ptolomey, al -

battoniy,  ibn  yunus,  nasriddin  tusiy  va  boshqa  astronomlarning 

muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi.  

Astronomiya  fanini  yangi  taraqqiyot  pog‟onasiga  ko‟taradi.  O‟z 

kuzatishlarini yakunlab o‟zining yirik asari «ziji jadidi ko‟ragoniy 

(yangi ko‟ragoniy yulduzlar jadvali)ni» yozadi. Bu asar nazariy 

kirish qism va 4 katta bobdan iborat. Kirish qismida «din tumanday 

to‟zg‟ib ketadi. Podsholiklar emiriladi, ammo olimlarning xizmatlari 

mangu qoladi»-deb yozadi. Shuning bilan insoniyat uchun fanning 

ahamiyatini  yuksak  baholaydi.  Bu  asarida  ulug‟bek  hindlar, 

greklar, eronliklar va boshqa xalqlarning kalendarlarini tanqidiy 

tahlil qilib, o‟zidan oldin o‟tgan erotosfen, gipparx, ptolomey, al -

battoniy,  ibn  yunus,  nasriddin  tusiy  va  boshqa  astronomlarning 

muvaffaqiyatlarini orqada qoldirgan edi.  

---

U  maktabga  husayn  boyqaro  bilan  birga  o‟qidi.  Ular  orasidagi 

do‟stlik  mana  shu  maktabdan  boshlangan.alisher  o‟quvchilik 

yillarida  fors  adibi  shayx  sa‟diyning  «guliston  va  bo‟ston»,  eron 

shoiri  fariddin  attorning  «mantiqut-tayr»  asarlarini  zavq  bilan 

o‟qigan.alisher  otasining  yordami  bilan  jiddiy  o‟qishga  berildi, 

adabiyot  va  san‟atni  sevdi.  O‟zbek,  eron va arab adabiyoti bilan 

tanishdi.alisher  1456  yil  hirotdan  mashhatga  keldi  va  husayn 

boyqaro  bilan  xuroson  podshosi  abulqosim  bobir  xizmatiga 

kirdi.1472  yil  fevral  oyida  navoiy  husayn  boyqaroning  rasmiy 

vaziri qilib belgilandi.zamonasining katta olimi, shoiri a. Jomiy, 

shoir  said  hasan  ardasherlar  navoiyning  yaqin  do‟sti  va 

maslahatdoshlari edilar 

Alisher va uning atrofidagi taraqqiyparvar kishilar xalqni izmiga, 

mansabdorlarning  o‟zboshimchalikdagi,  davlat  daromadlarini  o‟z 

foydasiga ishlatishga qarshi kurashdi. 

Navoiy  1488  «sirojul-muslimin»,  «majolisun-nafois»  asarda  413 

shoir  va yozuvchilar haqida navoiy  ma‟lumot beradi. 1490 yilda 

«risolai  mufraft  dar  fani  muammo»  1492  «mezonul-avzon  (vazn 

mezoni)  1492-94  yillarda  «hamsatul-mutayyirin»  («besh  hayrat») 

1494  «holati  pahlavon  muhammad»  1496  «nasoimul-muhabbat» 

(«sevgi shabadalari»). Bu asar darveshlar to‟g‟risida yozilgan. 

 

 

 

---

2- topshiriq 

Innovatsion texnologiyalar asosida  ota-onalar  yigilishi  dasturini  

ishlab chiqing 

O‟qituvchi-sinf rahbari, mehribon tarbiyachidir. Maktabning 

boshlang‟ich sinflaridagi muhim xususiyatlardan biri-biriga qadrdon 

o‟qituvchi rahbarligida 4-yil hamkor, hamdard bo‟ladilar. Shu 

sababdan boshlang‟ich sinf o‟quvchisi oila va ota-onalar jamoasi 

bilan ham ishlash o‟ziga xos xususiyatga ega: har bir inson farzand 

ko‟rish va uni voyaga yetib borishini to‟rt ko‟zlab, 

kuzatayotganidan allohga hamdu sanolar aytib, u buyuk ne‟matni 

qadriga yeta bilishi lozim. Bu ne‟mat bolaning maktabga birinchi 

qadamidir. G‟ulomiddin akbarzoda «ilm demak jon. Ilm demak 

madaniyat «dini odobiga sabib» demak, deb yozgan edi. Bas, 

shunday ekan ota-ona 1-sinf o‟quvchisining ilm dargohidan ko‟p 

bilim va tarbiyaga ega bo‟lishi uchun nimalar qilishi kerak: 1. 

O‟qituvchi muqaddas siymo u sizning maslahatchingiz, uni ardoqlab 

obro‟- e‟tiboriga sadoqatli bo‟lish. 2. Sinf va maktab jamoasining 

ta‟lim-tarbiya tadbirlariga faol qatnashib taklif va 

mulohazalaringizni aytish. 3. Bolangizda nima yaxshi, nima yomon 

ekanligani uqtirib sharqona rasm-rusm, udum an‟analarimizdan 

xabardor qilish o‟qituvchiga ko‟makdosh bo‟lish. 4. Bolangizning 

o‟quv ishlariga yordam berib borish. Unga beriladigan 

topshiriqlarni bajarishda ularga yordamingizni berish. 5. 

Bolangizda maktab, sinf, o‟qituvchi va o‟rtoqlarga nisbatan yaxshi 

fikr uyg‟otish, chunki 1-sinf o‟quvchisining maktab sharoitiga 

moslashtirish ancha murakkab ruhiy holatdir. 6. Farzandingizdan 

kundalik ish faoliyatidagi munosabatini kuzatib, so‟rab borish. 

Bunday suhbatda yaxshi, juda yaxshi, marhamat, rahmat, baraka 

top kabi sehrli so‟zlarni, nojo‟ya harakat sodir bo‟lgan bo‟lsa, 

«chakki ish bo‟libdi», «men kutmagan edim» kabilarni ishlatish. 7. 

---

Ota-ona maktabning yaqin yordamchisi bo‟lishi, ko‟makdoshi o‟z 

farzandining kamoli bilan yashashi kabilar. Birinchi ota-onalar sinf 

majlisini tashkil qilish metodikasi. Har bir o‟quv yilining boshida 

o‟tkaziladigan ota-onalarning sinf majlisini ilmiy, nazariy, ma‟naviy 

va metodik jihatdan mazmunan tashkil qila bilish ota-onaning 

bunday majlislarni orziqib kutib doimiy qatnashuvchi bo‟lishiga 

zamin hozirlaydi. Bundan majlis o‟qituvchidan ko‟p bilim va 

mahorat talab etadi. Dastlab undagi masalalar yuzasidan 

tayyorgarlikni bir oy oldin boshlash kerak. Bular: har bir oila 

a‟zosi va shart-sharoiti haqidagi ma‟lumotta ega bulish: - oila va 

atrofdagi ijtimoiy munosabat muhitini soz yoki nosozligini aniqlash; 

- har bir o‟quvchi shaxsi hahida to‟liq ma‟lumotga ega bulish; - 

oilada bolani maktabga tayyorlash tartibi kabilar. Birinchi 

majlisni o‟tkazishdan oldin o‟qituvchining tayyorgarligi: 1. Majlis 

mavzusi va maqsadini aniqlash. 2. Majlis o‟tadigan joyni jihozlash. 

3. Majlis o‟tkazish metodini tanlash; suhbat, tushuntirish. 4. 

Maktab tarixi va kelajakdagi rejalari haqida qisqa ma‟lumot 

tayyorlash. 5. Ota-onalar jamoasi nizomini ko‟rgazma tariqasida 

tayyorlash (maktab rahbariyatining nizom haqidagi chiqishini 

hozirlash). 6. Sinf ota-onalar qo‟mitasini saylash. Birinchi ota-

onalar majlisi samarasi ko‟p jihatdan o‟qituvchining shaxsiga 

bog‟liqdir. Uning o‟zini tutishi, muomalasi, ishbilarmonligi, har bir 

o‟quvchi va oilasi haqida ma‟lumotga ega bo‟lishi, ota-onalarga 

ijobiy taassurot qoldiradi. Kuzatishlarimiz shuni ko‟rsatadiki, 

maktabdagi ota-onalar majlisini yuqori saviyada bo‟lmasligi ota-

onalarni maktabdan sovitadi. Tayyorgarliksiz, bu sizni bolangiz 

yaxshi, sizniki yomon deyish yoki tabellarni berib qo‟l qo‟ydirishdir. 

Ayniqsa «yomon» o‟qiydigan bolalarning ota-onalarini jamoa 

orasida obro‟sizlantirishga intilish holatlari, ota-onalarni 

maktabdan uzoqlashib ketishiga sabab bo‟ladi. Bunday 

majlislardan voz kechish kerak. Mustaqil o‟zbekiston 

---

respublikasining milliy istiqlol mafkurasini mustahkamlovchi 

yangicha munosabat maktab – ota-onalar yosh avlodning 

tarbiyasiga zarurdir. Har bir ota-onalar majlisi ulkan maqsadga 

qaratilgan, turli shakllarda tashkil qilish, talabga muvofiqdir. 

Ya‟ni: – «pedagog maslahatiga amal qilamiz» mavzusidagi 

majlislar; – «uchrashuvchi majlis», (olim, tibbiy xodim, sanьat 

madaniyat arboblari); – bahs majlislari: ta‟lim-tarbiyaga doir 

mummolar yuzasidan yoki pedagogik adabitlar yuzasidan; 

«merosga ixlos» majlislari; – bola tarbiyasiga doir qur‟oni karim, 

hadis va mutafakkirlarning dono fikrlaridan foydalanish; – sinf 

ota-onalar majlisini o‟tkazish tartibi; – sinf o‟qituvchisi va ota-

onalar qo‟mitasi a‟zolarining oldingi majlislarida qabul qilingan 

qarorlarining bajarilishi haqida axborotlari eshitiladi. Majlis 

maqsadiga ko‟ra mavzuning e‟lon qilinishi (yuqorida ko‟rsatilgan 

majlis turiga ko‟ra uning mazmuni asoslab beriladi). Ota-onalar fikr 

va mulohazalari eshitiladi. O‟quv-tarbiya ishlaridan savol va 

talablarni muhokama etiladi. Turli masalalar hal qilinadi. Sinf 

majlisi qarori chiqarilib, tasdiqlanadi. O‟qituvchi kelgusi majlis 

rejasi bilan tanishtiradi. Majlis o‟tkazish tartibi mavzuning o‟ziga 

xos xususiyatiga kura o‟zgarib boradi. Ota-onalarga pedagogik 

bilim berish shakl va rejalari. Inson kamoloti shunchalik 

murakkabki unga hayotiy tajriba yetarli emas uning uchun 

o‟rganish, bilim, o‟qish nihoyatda zarurdir. K.d.ushinskiy «ijtimoiy 

tarbiyada xalq ruhi» hamda «pedagogik adabiyot orasida»gi 

risolalarida ota-ona uchun pedagogik bilim dastlab pedagogik 

adabiyotlar o‟rganishdan boshlanadi. Bola tarbiyasidagi bilim xalq 

ruhi bilan sug‟orilgan-xalqchilik g‟oyasiga asoslangandagina ota-

ona bilimdon tarbiyachilik san‟atiga ega bo‟la oladilar», – 

deyilgan. Pedagogik bilim ota-onalar uchun nihoyatda zarur. Bu 

bilim maktabda, mahallada va kundalik axborot vositalari orqali 

berib boriladi. Lekin hayotimizdagi yangi-yangi muammolar 

---

pedagogik bilimini yanada kuchaytirishni, chuqurlashtirishni talab 

etadi. Ota-onalar uchun ma‟ruza. Ma‟ruza ota-onalarga pedagogik 

bilim beradigan turlardan biridir. Ota-onalar uchun mo‟ljallangan 

ma‟ruza ta‟limi-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‟lishi kerak. Ota-

onalar uchun pedagogik bilim beradigan ma‟ruzalar mavzulari: – 

millin istiqlol mafkurasini shakllantirish va barkamol inson 

tarbiyasida otaonalar o‟rni. – oilada iqtisodiy tarbiya. – ma‟naviy 

meros va oila. – siz o‟tmish avlodlaringizni bilasizmi? Oilanoma 

yaratish masalalari. – mutafakkirlar ijodiyotida oila tarbiyasi. – 

farzand tarbiyasida xalqimiz qo‟llagan usullar. – oiladagi adolat 

–to‟g‟ri tarbiya asosidir. – farzandingiz sahiy, muruvvatli bo‟lsin 

desangiz? – oilada iymon-e‟tiqod tarbiyasi. Ota-onalar uchun 

tanlangan mavzular quyidagicha rejalashtiriladi. Mavzu: 

«ma‟naviy meros va oila». Maqsad: ota-onalarga o‟tmish 

merosimizdan bolani oilada tarbiyalash haqidagi mutafakkir va 

ma‟rifaparvarlar asarlaridagi ta‟limotlar haqida bilim berish. 

Ma‟ruzani ta‟minlovchi manbalar: a) utmish ma‟rifatparvar va 

mutafakkirlarning asarlari (abu ali ibn sinoning «tadbir al-

manozil», alisher navoiyning «maqbubul qulub», voiz koshifiyning 

«axloqiy muxsiniy» asarlaridagi oila tarbiyasidagi g‟oyalar. B) 

ko‟rgazmalar-allomalarning rasmlari va kitob namunalari. V) 

didaktik materiallar, dono so‟zlar yozilgan kartochkalar, faktlar. 

Maьruzaning kirish qismi. Mustaqillik va milliy istiqlol mafkurasi 

hamda milliy meros haqida tushuncha. Bu boradagi o‟zbekiston 

rahbariyatining olib borayotgan siyosati. Ma‟ruzaning asosiy qismi. 

Abu ali ibn sino, alisher navoiy va voiz koshifiylarning 

asarlaridagi davomiylik g‟oyalarining bir-biri bilan 

bog‟langanligi, asarlarning yaratilishi haqida ma‟lumot boriladi. 

So‟ngra asardagi oila, ota-onaning hurmat, vazifa, burchlari 

haqidagi ma‟lumotlar. Oilada ayol va erkak fazilatlari qanday 

qilib farzand burchini anglatishi muammolari. Axloq-odob 

---

tarbiyasidagi dono fikrlar, rivoyat, hikoyat, tanbehlar orqali 

asoslab, tushuntirib maktab hayoti bilan bog‟lanadi. Ma‟ruzaning 

yakuniy qismi. Milliy merosimizdan qanday foydalanishga doir 

metodik ko‟rsatma va tavsiyalar beriladi. Maktabda «ota-onalar 

kunini» tashkil qilish pedagogik bilim berish turlaridan biridir. 

Ota-onalarni maktabga ma‟lum kunda taklif etib turli o‟quv-

tarbiya ishlaridan xabardor qilish an‟anaviy ahamiyatga ega 

bo‟lib, u «maktabda ota-onalar kuni» yoki «ochiq eshik»lar kuni 

deyiladi. Bu kundagi ish tartibi quyidagicha bo‟lishi mumkin: 1. 

Pedagogik maslahat burchagani tashkil etish. 2. Bolalar 

ijodiyotidan kurgazmalar uyushtirish. 3. Ochiq darslarga ota-

onalarni taklif qilish. 4. Tarbiyaviy tadbirlarni tashkil etish. 5. 

Ota-onalar uchun kontsert dasturini namoyish etish. Yuqoridagi ota-

ona va maktab hamkorligidagi ishlar metodik jihatdan to‟g‟ri 

tashkil etilsa ijobiy natija beradi. Ota-onalar bilan ishlash. Bu 

bo‟limda oilalarni o‟rganish (oilaning ijtimoiy ahvoli, o‟quvchiga 

yaratilgan shart-sharoitlar, oilaning tarbiyaviy imkoniyatlarini 

o‟rganish), ota-onalar faollari bilan ishlash (ular yordamida va 

ishtirokida bolalar tarbiyasiga oid turli-tuman ishlar rejasini 

tuzish, ular tomonidan ba‟zi oilalarga ko‟mak va ta‟sir o‟tkazish), 

ota-onalarning tarbiyaga oid bilimlarini oshirish (otaonalar 

majlislari, dorilfununlari tashkil qilish, yaxshi oilalar tashviqoti 

bilan shug‟ullanish, o‟zaro tajriba almashish). Keltirilgan reja 

tartibini majburiy deb qaramaslik kerak. Sinf rahbarlari ish rejasi 

turlicha tuzilishi va har xil shaklda bo‟lishi mumkin. Bu sinf 

rahbarlarining ish saviyasi, tajribasi, o‟z kasbiga qiziqishi, har xil 

sinflarda ish sharoitlarining turlichaligiga bog‟liqdir. Shuni nazarda 

tutish lozimki, ish rejasi qaysi shaklda bo‟lishdan qat‟i nazar, 

tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari mazkur rejaning muhim 

bo‟limlaridan biri bo‟lishi shart. Ish rejasini tuzish va uni hayotga 

tadbiq qilish ishlariga o‟quvchilar va ota-onalar faollarini jalb 

---

qilish kerak. Avvalo ular alohida topshiriqlarni, asta-sekin esa 

rejada ko‟rsatilgan keng hajmdagi ishlarni amalga oshiradi. Rejaga 

kiritiladigan ish va tadbirlar, ularning mazmun-mohiyati, 

amaliyotga tadbiq qilish haqida mazkur kitobning tegishli 

bo‟limlarida atroflicha fikr yuritilgan. 

Ota-onalar uchun sakkiz tavsiya 

 

 

1. 

Bolangiz xuddi sizday bo‟lishini yoki siz xohlaganday odam 

bo‟lishini kutmang. Siz unga o‟zi bo‟lishiga ko‟maklashing. 

2. 

Bolangizdan men seni dunyoga keltirdim, falon-falon ishlarni 

sen uchun qildim, menga qaytarishing keraq demang. U ham 

boshqalarni dunyoga keltiradi, ularga qaytaradi. 

3. 

Bolangizni noxush muhitda o‟stirmang. Ertaga u ham shuni 

takrorlaydi. 

4. 

Bolaning muammolariga bepisand bo‟lmang. U siz emas. Sizdagi 

tajriba unda hali yo‟q. 

5. 

Bolangizni kamsitmang, yerga urmang. 

6. 

Bolangizga va‟da berib bajarolmagan ishingiz uchun 

o‟ksimang. Imkoni bo‟lib, bajarmasangiz, uning ko‟nglini qoldirasiz. 

7. 

Bolangiz qobiliyatsiz, omadsiz, noshud bo‟lsa ham seving. U 

bilan gaplashib, quvoning. Chunki bu quvonch ertaga bo‟lmay 

qolishi mumkin. 

8. 

Bolalar biz ularni tarbiyalashimiz uchun emas, bizlarni 

tarbiyalash uchun ham tug‟ilishadi. U yaxshi odam bo‟lishi uchun 

avvalo siz yaxshi odam bo‟ling, ya‟ni tarbiyalovchining o‟zi 

tarbiyalangan bo‟lishi kerak. 

 

 

---

3- topshiriq 

Ma‟naviyat soati mashgulot ishlanmasini   innovatsion 

texnologiyalar asosida    ishlab chiqing 

4-mavzu:  ona maktab bag`rida 

1.  kirish: 

Maqsad :  maktab va unu sevish , ilm olishga havas uyg`otish 

.maktab qonun -qoidalariga rioya qilish haqida   suhbatlashish. 

Ko`rgazmali qurollar: maktab tasviri , o`quvchlarning maktabda 

o`zini tutish qonun –qoidalari yozilgan a-3 formatli qog`oz,dvd. 

Tashkiliy qism. 

Maktabda o`tkazilgan tadbirlardan lavhalar aks ettirilgan 

videorolik namoyish etiladi va o`quvchilarni mashg`ulot maqsadi 

bilan tanishtiriladi. 

2.  asosiy qism:  

O`qituvchi: “sentyabr tongi” safo ochil she`rini o`qib beradi. 

Sentyabrning gozal tongi,                                    

Kiyim kiygan hamma yangi. 

Keng o`lkamiz bo`ylab yangrar, 

Hur yoshlikning sho`x ohangi. 

  har yoq bayram tusin olgan, 

undan maktab husn olgan, 

---

sevgan ona –vatanimiz, 

dilimizga sevinch solgan .       

 sinflarni to`ldirib biz , 

Partalarda o`ltiribmiz. 

Yoz haqida so`zlashamiz, 

Bolalarni kuldirib biz. 

         har kim o`zining yozgi taassurotlari bilan o`rtoqlashadi.  

O`qituvchi: maktab hammamiz uchun qadrdon maskan. Bizga ilm 

o`rgatuvchi, tarbiya beruvchi muqaddas dargoh.o`quvchilar uchun 

kichik bir vatan.yozning quvnoq va sho`x kunlarini o`tkazib yana 

qadrdon maktabimiz bag`riga qaytib keldik. Bugun biz sizlar bilan  

maktab va undagi o`quvchilarning qonun-qoidalarini eslab olamiz. 

O`quvchilar guruhlarga bo`linib, maktabdagi ichki tartib –intizom 

qoidalarini yozib chiqishadi va muhokama qilishadi. 

Iii yakuniy qism: 

       o`qituvchi:   maktab –muqaddas dargoh. Uning  bag`ri keng 

,qanchadan -qancha kishilarga o`z  bag`rini ochib ma`rifatga , 

kamolotga yetkazuvchi ilm maskani. Shuning uchun ”maktab  seniki, 

uni o`z qorachigingdek asra “ degan hikmatga doimo amal qilish 

bizning  farzandlik  burchimizdir.  

Dars yakunida o‟quvchilarni rag‟batlantirish.  

 

 

---

4-topshiriq 

 

Innovatsion  tehnologiyalar  asosida bir soatlik dars ishlanmasi 

yarating. 

 

“Matematik xujum” 

  7 sinfda. 

Musobaqa darsi. 

Sinfni 2 komandaga ajratiladi. 

Musobaqa vazifalari 7 qismdan iborat. Eng yuqori ball to„plagan 

komanda g„olib bo„ladi. 

1. 

Xujumga tayorgarlik. 

«matematik terminlar turniri». 

Biror  «r»  xarfi  aytiladi.  Komanda  o„quvchilaridan  biri  shu  xarf 

bilan  boshlanadigan  matematik  termin  aytadi,  keyingi  o„quvchi 

tugagan  xarf  bilan  boshlanadigan  termin  aytadi.  Qaysi  komanda 

to„xtab qolsa shu yutqazadi 

2. 

Kim  avval  tenglama  yechimini  topadi  va  tengsizlikni 

yechadi: 

1) a) x + x = x ∙ x,    

v)