U. G‘afUrov, Q. SharIpov

Q
fC
vC
TC
aC
Chegaraviy 
tannarx
10
100 000
180 000
11
87 000
12
16 500

---

93
20-MavZU
KorXoNaNING MoLIYavIY NaTIJaLarI
YaLpI DaroMaD va foYDa 
Tadbirkorni  harakatga  undovchi  sabablardan  biri  –  bu  foyda  olishga 
intilishdir.  Foyda  hajmi  qanchalik  katta  bo‘lsa,  bu  tadbirkor  uchun  o‘z 
ehtiyojlarini to‘laroq qondirish va faoliyatini yanada kengaytirishga imkon 
yaratadi.
Tadbirkorlik foydasini aniqlash uchun yalpi daromad tushunchasini ham 
farqlash  kerak.
Yalpi daromad
  –  mahsulot  ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatish 
natijasida  olingan  pul  mablag‘lari  miqdori.
Korxonalarda tovar va xizmatlarni sotishdan olingan yalpi daromad yal pi 
tushum deb ham ataladi. Yalpi daromad (tushum)ni quyidagi formula bilan 
ifodalash  mumkin:
TR
 = P × Q
Bu  yerda:
TR 
(total  revenue)  –  mahsulotni  sotishdan  olingan  yalpi  daromad  (tu-
shum);
P 
(price)  –  mahsulot  narxi;
Q 
(quantity)  –  mahsulot  miqdori.
Aytaylik,  siz  korxonangizda  bir  oy  davomida  100  ming  dona  daftar 
ishlab chiqardingiz. Har bir daftarning narxi 1 000 so‘m. Agar barcha daf-
tarlar  sotilgan  taqdirda,  korxonangizning  bir  oylik  pul  tushumi  100  mln. 
so‘m  (100 000 × 1000)  ga  teng  bo‘ladi.
Biroq  korxonaning  pul  tushumlari  uning  faoliyatining  samaradorligiga 
baho  bera  olmaydi.  Chunki  bu  pul  tushumlari  qanday  xarajatlar  evaziga 
olinganligini aks ettirmaydi. Shunga ko‘ra, pul tushumlarining xarajatlardan 
ajratib olingan qismi – foyda muhim o‘rin tutadi. U quyidagicha aniqlanadi.
Pr
 = TR – TC
Bu  yerda:
Pr 
(profit)  –  foyda;

---

94
TR
  (total  revenue)  –  mahsulotni  sotishdan  olingan  yalpi  daromad  (tu-
shum);
TC 
(total  cost)  –  umumiy  xarajatlar.
foyda 
–  korxona  pul  daromadlaridan  barcha  xarajatlar  chiqarib 
tashlangandan  keyin  qolgan  musbat  farq.
Yuqoridagi  misolda  ko‘rsatib  o‘tilganidek,  sizning  korxonangizda  daf-
tar  ishlab  chiqarishning  bir  oylik  xarajatlari  60  mln.  so‘mni  tashkil  etgan 
bo‘lsin.  U  holda,  korxonangizning  bir  oylik  foydasi  40  mln.  so‘m  (100 
mln.  –  60  mln.)  ga  teng  bo‘ladi. 
Shu  o‘rinda  ta’kidlash  joizki,  foydaga  erishish  uchun  pul  daromadlari 
xarajatlardan  ko‘p  bo‘lishi,  ya’ni  ular  o‘rtasidagi  farq  ijobiy  ahamiyatga 
ega  bo‘lishi  lozim.  Chunki  ayrim  holatlarda  xarajatlar  pul  daromadlaridan 
oshib  ketib,  natija  manfiy  ko‘rsatkichga  ega  bo‘lishi  ham  mumkin.  Ushbu 
holat zarar deb ataladi. Masalan, korxonangizning bir oylik pul tushumi 100 
mln. so‘m bo‘lgani holda, xarajatlaringiz 110 mln. so‘mni tashkil etsa, siz 
foyda  o‘rniga  10  mln.  so‘mlik  zarar  ko‘rgan  bo‘lasiz.  Shuning  uchun  kor-
xona xarajatlarini doimiy ravishda nazorat qilib borish muhim hisoblanadi.