U. G‘afUrov, Q. SharIpov

IShLaB ChIQarIShNING ZararSIZLIK NUQTaSI 
Tadbirkor  o‘z  faoliyatini  muvaffaqiyatli  yuritishi  uchun  ishlab  chiqa-
rish xarajatlari va mahsulot sotish hajmi o‘rtasidagi nisbatga e’tibor qarati-
shi lozim. Buning uchun u ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasini aniq-
lay  bilishi  zarur.
Ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasi
  –  bu  mahsulot  sotish-
dan  olingan  daromadlar  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  to‘liq  qoplagan 
holatdir.  Mazkur  nuqtada  foyda  hajmi  nolga  teng  bo‘ladi.
Mahsulot hajmini ishlab chiqarishning zararsizlik nuqtasidan oshishi – 
foyda  olishga,  pasayishi  esa  –  zarar  ko‘rishga  olib  keladi.
Ishlab  chiqarishning  zararsizlik  nuqtasini  aniqlash  uchun  tadbirkor 
o‘zining  doimiy  va  o‘zgaruvchan  xarajatlari  hajmini  bilishi  kerak.  Ushbu 
xarajatlar  mazmuni  bilan  siz  18-mavzuda  tanishgansiz.
Zararsizlik  nuqtasini  ikki  xil  –  natural  va  qiymat  o‘lchovlarda  hisob-
lash  mumkin.  Natural  o‘lchamdagi  ishlab  chiqarish  hajmining  zararsizlik 
nuqtasi  quyidagi  formula  orqali  hisoblanadi:
BEPu
FC
P AVC
=
−
Bu  yerda:
BEPu
  (break-even  point  in  units)  –  natural  o‘lchamdagi  ishlab  chiqa-
rish  hajmining  zararsizlik  nuqtasi;
P
  –  mahsulot  narxi; 
AVC
  –  mahsulot  birligiga  to‘g‘ri  keluvchi  o‘zgaruvchan  xarajatlar;
FC
  –  doimiy  xarajatlar.
Aytaylik,  korxonada  FC  –  300  000  so‘mni,  AVC  –  320  so‘mni  tash-
kil  etadi.  Agar  mahsulot  narxi  400  so‘m  bo‘lsa,  korxona  faqat  o‘zining 
xarajatlarini  qoplashi  uchun  3750  dona  mahsulot  ishlab  chiqarishi  kerak 
bo‘ladi.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  va  sotish  hajmini  ushbu  miqdordan 
oshirish  foyda  olish  uchun  imkon  yaratadi.   
Qiymat o‘lchamidagi ishlab chiqarish hajmining zararsizlik nuqtasi qu-
yidagi  formula  orqali  hisoblanadi:
BEPv
TR FC
TR VC
=
×
−
7 – Tadbirkorlik  asoslari,  11-sinf

---

98
Bu  yerda:
BEP
V
  (break-even  point  in  value)  –  qiymat  o‘lchamidagi  ishlab  chi-
qarish  hajmining  zararsizlik  nuqtasi;
TR
  –  mahsulotni  sotishdan  tushgan  tushum; 
VC
  –  o‘zgaruvchan  xarajatlar.
Daromad 
(TR) va 
xarajat 
(TC), pul 
birligi
Ishlab chiqarish hajmi, Q
Umumiy xarajat
Foyda
zarar
1 500 000
3750
Umumiy daromad
Zararsizlik nuqtasi
0
Yuqoridagi  misol  ma’lumotlaridan  ko‘rinadiki,  mahsulot  ishlab  chi-
qarishning  qiymat  o‘lchamidagi  zararsizlik  nuqtasi  BER
V 
= 400 × 3750 ×  
× 300  000/(400 × 3750 – 320 × 3750)  =  1 500 000  so‘mni  tashkil  etadi. 
BaNKroTLIK
Agar  sizning  korxonangiz  faoliyatining  moliyaviy  natijalari  muttasil 
ravishda  zarar  bilan  yakunlanadigan  bo‘lsa,  u  holda  bankrotlik  yoki  iq-
tisodiy  nochorlik  holati  yuzaga  kelishi  mumkin.  Korxonani  bankrot  deb 
topish  uchun  bankrotlik  alomatlari  yuzaga  kelishi  lozim.  Qonunga  ko‘ra, 
korxonaning uch oy davomida o‘z qarzlari va majburiy to‘lovlar bo‘yicha 
majburiyatini  bajara  olmasligi  uning  bankrotlik  alomatlari  deb  e’tirof  eti-
ladi.