O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti geografiya va ekologiya fakulteti ekologiya kafedrasi

O’rganish tartibi. 
Suv omborlari quyidagi hususiyatlariga qarab turlanishi mumkin; havzasining xarakteri 
bo’yicha, suv bilan to’ldirish usuli bo’yicha, daryo basseynidagi o’rni bo’yicha, geografik holati 
bo’yicha, suv chiqishning boshqarish xarakteri bo’yicha.
Havzasining morfologiyasi bo’yicha suv omborlari tabiiy suv havzasi va hovuzli suv 
havzasiga bo’linadi. Kattaligi 1 km
2
dan oshmaydigan kichik suv omborlariga ko’lmakli suv 
omborlari deyiladi. Suv bilan to’ldirilishiga qarab ko’lmakli va to’ldiriladigan suv omborlariga 
bo’linadi. Ko’lmakli suv omborlari ular joylashgan suv havzalaridan to’ldiriladi, to’ldiriladigan 
suv omborlari esa yonida joylashgan suv havzalari suvidan to’ldiriladi.
Geografik joylanishi bo’yicha suv omborlari tog’li, tog’ yonidagi tekislikdagi va dengiz 
yonidagi suv omborlariga ajratiladi. Tog’ suv omborlari tog’ daryolarida tashkil qilinadi. Ular 
odatda qisqa va chuqur bo’ladi. Ular napor hosil qiladi. Ularning qurilishi natijasida daryo suvi 
sathini 300 m. gacha ko’tarish mumkin. Tog’ yonidagi suv omborlarida suv sathining balandligi 
50-100 m. bo’ladi. Tekislikdagi suv omborlari keng va sayoz bo’ladi. Balandligi 30 m. gacha 
bo’ladi. Dengiz yonidagi suv omborlari dengiz suvlaridan to’ldiriladi.
Daryo basseynida tutgan o’rni bo’yicha suv omborlari yuqorigi va pastki suv omborlariga 
bo’linadi. Daryolardagi suv omborlari sistemasiga kaskada deyiladi.
Daryo oqimining boshqarish darajasi bo’yicha suv omborlari ko’p yillik, haftalik va 
sutkalik boshqarishga bo’linadi. Bunda sanoat korxonalari va aholi punktlari suv bilan 
ta’minlanadi, gidroenergetika ehtiyojini qondiradi, mavsumlararo rostlab turadigan (bunda suv 
ko’p bo’lgan yillarda suvni jamg’arib, suv etishmagan vaqtda sarflashga mo’ljallanadi) hamda 

---

72 
yillararo rostlaydigan (bunda ko’p suvli yildagi suvni to’plab, kam suvli yilarda foydalaniladi). 
Morfologik alomatlariga ko’ra daryo o’zanida quriladigan, daryo o’zanidan tashqarida 
quriladigan suv omborlariga bo’linadi. Birinchi xildagi suv ombori daryo o’zani va suv 
vodiylariga baland to’g’on ko’rib barpo etiladi. Bunda suv ombori ko’pincha cho’ziq shaklda 
bo’ladi. Uning to’g’on oldi qismi chuqur bo’lib, uning yuqori qismiga qarab sayozlashadi 
(Chorvoq, Toshkent, Karkidon va boshqalar). Ikkinchi xildagi suv omborlari daryo o’zanidan 
chetda bo’lgan tabiiy chuqurlikda barpo etiladi. Bunda suv ombori sayoz bo’lib, qirg’oq 
qismidan o’rta qismiga chuqurlashib boradi. Daryo o’zanidan tashqarida bo’lgani uchun suv 
kanallar orqali kiritiladi va chiqariladi (Kattaqo’rg’on, Kuyimozor, Kamashi va boshqalar).
 
Dars davomida quyidagilarni bajaring. 
1.
Xaritadan tabiiy eroziya hisoblangan daryolarning oqimi, vaqtli suvlar: jala, sel va
boshqa jarayonlar ta’sirida eroziyaga uchragan hududlarni aniqlash va kotur 
xaritaga tushirish. 
2.
Xaritadan sanoat - qurilish, transport, maishiy - kommunal xo’jalik, yo’llar qurish 
tufayli eroziyaga uchragan hududlarni aniqlash. 
3.
Yaylovlardan noto’g’ri foydalanish, gidrotexnik inshootlar qurish tufayli
eroziyaga uchragan hududlarni kontur xaritaga tushirish.
Tuproqni muhofaza qilishda eng muhim vazifa bu eroziyani oldini olish uchun unga 
qarshi olib boriladigan profilaktik chora – tadbirlar: o’rmonlarni noto’g’ri kesmaslik, 
eroziyaga uchragan erlarda chorva mollarini boqishni cheklash yoki tartibga solish, shamol 
kuchli erlarda ixotazorlar tashkil etish;
-
sug’orish qoidalariga va normalariga rioya qilish; 
-
yangi erlarni o’zlashtirayotganda o’sha territoriyaning kompleks tabiiy 
geografik xususiyatlarini hisobga olish;
-
tog’yonbog’irlarida zinapoyasimon daraxtlar polasalarini tashkil etish; 
-
tuproqdan fodalanish jarayonida Er qonuni asoslariga qai’iy rioya qilish va
boshqalar kiradi. Suv eroziyasi tarqalgan rayonlarda uni oldini olish va 
unga qarshi kurashish uchun quydagi tadbiriy ishlarni amalga oshirish 
kerak;
-
1. Tashkiliy xo’jalik tadbirlari. 2. Agrotexnik tadbirlar. 3. O’rmon melorativ
tadbirlar. 4. Gidrotexnik tadbirlar. Tadbirlar haqidagi ma’lumotlarni
daftaringizga yozib oling.