Mavzu: Daryolarning loyqa oqiziqlari

Mavzu: Daryolarning loyqa oqiziqlari.
Oqiziqlar murakkab jarayonlar ta’siridan, daryo suv yig‘ish maydonlaridan va daryo tizimi o‘zanlaridan bo‘ladigan yemirilishi suv eroziyasi natijasida hosil bo‘ladi. Suv eroziyasi maxsulotlari yil davomida daryo oqiziqlari bilan ta’minlovchi asosiy manba hisoblanadi. Shu mavzuda joriy yilning 1 aprel kuni Gidrologiya va gidrogeologiya kafedrasi assistenti Jumaboeva Gulnora Usmanbaevna 2 bosqich 17 guruh talabalariga Ochiq dars o‘tkazdi. Ochiq darsda Gidromelioratsiya fakulteti professor-o‘qituvchilari hamda mehmonlar tashrif buyurdilar. Amaliyotchi o‘qituvchi talabalarga dars avvalida “Daryo oqiziqlari” haqida bir qator ma’lumotlar berib o‘tdi: Daryo oqiziqlari deb suv oqimi bilan birgalikda harakatlanadigan va o‘zan hamda qayir yotqiziqlarini hosil qiluvchi qattiq zarrachalarga aytiladi. Daryo oqiziqlari o‘zandagi harakatlanish rejimiga ko‘ra muallaq va o‘zan tubi oqiziqlariga bo‘linadi. Muallaq oqiziqlarning massasi kichik bo‘lgani uchun ular daryoning quyilish joyigacha tranzit holda yetib boradi. O‘zan tubi oqiziqlari esa suvning oqish tezligi kamayishi bilan suv ostiga cho‘kib, o‘zan shaklini o‘zgartiradi. Oqiziqlarni miqdoriy ifodalashda oqiziqlar sarfi, oqiziqlar oqimi (hajmi), oqiziqlar moduli yoki yuvilish moduli, yuvilish qatlami, erozion metr, o‘rtacha loyqalik va oqiziqlarning o‘rtacha kattaligi (diametri) kabi ko‘rsatkichlardan foydalaniladi.
Shundan so‘ng, O‘zbekiston daryolarida kuzatilgan suv va oqiziqlar sarflarining ekstremal qiymatlari jadvalini talabalar birgalikda ko‘rib chiqdilar va shu asosda talabalar bilan guruhlarga bo‘lingan holda amaliy mashg‘ulot o‘tkazishdi. Amaliy mashg‘ulot o‘tkazishdan maqsad qilib qo‘yidagi vazifalar belgilab olindi:
-daryo suvining loyqaligi hisoblash;
-oqiziqlar oqimi og‘irlik va hajm o‘lchov birliklarida aniqlash;
- yuvilish moduli hisoblash;
- yuvilish qalinligi hisoblash;
- erozion metr hisoblash;
- hisoblashlar natijalari turli daryolar uchun olingan qiymatlarni solishtirish yo‘li bilan tahlil qilish.
Dars so‘ngida o‘qituvchi talabalarni faol ishtirokiga qarab baholadi va mavzu bo‘yicha mustaqil ta’lim uchun vazifalar berib, bugungi darsni yakunladi.
Ko’llar paydo bo’lishi, joylashish o’rni, shakli, o’l­chamlari, gidrologik rejimi va boshqa bir qancha xusu­siyatlari bilan farqlanadi, aniqrog’i yer yuzida aynan o’x­shash bo’lgan ko’llar uchramaydi. Shu tufayli bo’lsa kerak, ko’llarning ularga xos bo’lgan barcha tabiiy xususiyatlarini o’zida aks ettira oladigan yagona ta’rifi ham yo’q. Hatto "Ko’lshunoslik"ka bag’ishlangan maxsus tadqiqotlarda ham ushbu masalaga o’ta ehtiyotkorlik bilan yondoshilgan.
Ayrim yer va suv ilmiga oid darsliklar, o’quv qo’l­lanmalari va lug’atlarning ko’llarga tegishli qismlari ularning ta’rifi bilan boshlanadi. Lekin bu ta’riflar ushbu kitob (tadqiqot)larning ko’llarni o’rganish bo’yicha o’z oldilariga qo’ygan maqsad va vazifalariga mos keladi, aniqrog’i ular yuqorida qayd etilganidek, mazmunan bir­ biridan farq qiladi. Masalan, ana shunday manbalarning birida "Ko’l deb, quruqlikning atrofi berk soyliklarida joylashgan oqimsiz yoki oqimi sust, okean bilan o’zaro bog’lanmagan, o’ziga xos ekologik sharoit va organizmlarga ega bo’lgan suv havzalariga aytiladi", deb yozilgan, ikkin­chisida esa "Ko’l­yer sirtidagi suvga to’lgan botiq bo’lib, qirg’oqlari shamol yuzaga keltirgan to’lqinlar va oqimlar ta’sirida shakllangan, suv almashinuvi sekin boradigan tabiiy suv havzasidir" kabi qayd etilgan ta’riflarni o’qiymiz.
Gidrologik nuqtai­nazardan qaraganda ko’l ta’rifida quyidagi ikki asosiy xususiyat aks etishi shart: 1) yer sirtidagi botiqlik va 2) unda ko’l deb atashga imkon be­radigan miqdordagi suvning mavjud bo’lishi. Ayrim chet ellik olimlar ko’l bo’lishi uchun yuqoridagilarga qo’shimcha sifatida quyidagi shartlarni ham qo’shadi: 1) okean va dengizlardan ma’lum uzoqlikda joylashgan botiqlik to’la yoki qisman suv bilan to’lishi; 2) suv yuzasi o’lchamlari to’lqin hosil qila olish darajasida katta va bu to’lqinlar qirg’oqlarni yuva oladigan kuchga ega bo’lishi kerak. Bu yerda, albatta, to’lqinning balandligi ham hisobga olinadi.
Ko’l deb qabul qilinadigan suv havzasi quyidagi shartlarga javob berishi kerak:
1) yagona yoki o’zaro tutashib ketgan bir nechta botiqlar suv bilan to’la (ba’zan qisman to’la) bo’lishi;
2) okean va dengizlardan ma’lum uzoqlikda joylashgan bo’lishi;
3) suv havzasi va uni tashkil qilgan barcha qismlarida deyarli bir xil suv sathiga ega bo’lishi (bu yerda muzlash, shamol, katta miqdorda suv qo’shiladigan qisqa davrlardagi suv sathi farqlari hisobga olinmaydi);
4) ko’lga qo’shiladigan suv miqdori undagi suv hajmiga nisbatan kichik, ya’ni suv almashinishi sekin bo’lishi;
5) havzadagi oqim tezligi daryolar suvi bilan qo’­shilayotgan muallaq oqiziqlar cho’kadigan darajada kichik bo’lishi;
6) o’rtacha suv sathida uning suv yuzasi maydoni 0,01 km.kv dan yoki uzunligi 200 m dan katta bo’lishi.