Siyosatshunoslikka

2. Siyosiy partiyalar tasnifi va partiyaviy tizim
Siyosiy partiyalar muayyan umumiy belgilarga egadir. Bu hoi 
ulami turli asoslarda tasniflashga imkon beradi. Partiyalar tipologi-
147

---

yasiga ulaming sinfiy tabiati, kelib chiqishi, ichki tuzilipsh, a ’zolik 
munosabatlarining o‘ziga xosliklari, siyosiy maqsadlari va boshqa 
mezonlar asos qilib olinishi mumkin.
Siyosiy partiyalami tasniflashtirish birinchi marta XX asr 
o ‘rtalarida fransuz siyosatshunosi Moris Dyuverje tomonidan ishlab 
chiqildi. Unga binoan partiyalar ikki tipga bo‘linadi:
1. Kadrlar partiyasi.
2. Ommaviy partiya.
Kadrlar partiyalari (cadre parties) XIX asr o‘rtasida evolutsiya 
jarayonida elektoral qo‘mitalar va parlament guruhlaridan paydo 
bo‘lgan. Ular nisbatan kam sonli ekanliklari, a’zolikning erkin- 
ligi bilan ajralib turadi va, eng avvalo, professional siyosatchilarga 
hamda partiyani moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlashga qodir bo‘lgan 
moliya elitasiga suyanadi. Ushbu partiyalar elektoral funksiyalarga 
y o ‘naltirilgan. Ularda parlament a ’zolari ustunlik qiladi. Ular, 
odatda, liberal va konservativ partiyalardan iborat. Kadrlar par- 
tiyalarida ularga kiruvchilarning soniga emas, sifatiga ahamiyat 
beriladi.
Ommaviy bilvosita partiyalar-keyinchalik M. Dyuverje o‘z tizimi- 
ga o‘zgartirishlar kiritib, ommaviy bilvosita partiyalar ham mavjud- 
ligini tan oldi. Masalan, Angliyada leyboristlar partiyasi a’zoligiga 
nomzod dastavval kasaba uyushmasiga a’zo boladi, so‘ngra o ‘z xo- 
hishi bilan avtomatik ravishda Britaniya leyboristlar partiyasi-BLP 
a’zo bo‘lishi mumkin.
Ommaviy partiyalar (mass parties) a ’zolar sonining ko‘pligi va 
a’zolikning doimiyligi bilan ajralib turadi. Ular kadrlar partiyalaridan 
keyinroq, umumiy saylov huquqining tarqalishi bilan bog‘liq ravish­
da va ko‘p jihatdan ishchilar harakatining to‘lqinida paydo bo‘lgan. 
Ommaviy partiyalar aniq-ravshan mafkuraviy yo‘naltirilganligi, 
faoliyatning tarbiyaviy shakllaridan keng foydalanishi, a ’zolar bi­
lan turli partiya tuzilmalari o‘rtasida qalin aloqaning mavjudligi bilan 
ajralib turadi. Ommaviy partiyalarga kommunistik, sotsial-demokratik, 
populistik va fashistik partiyalar kiradi.
148

---