Siyosatshunoslikka

3. Zamonaviy davrda G‘arbdagi siyosiy ta’limotlar siyosiy
ta’limotlar
XX asrda siyosiy fanning rivojlanishi boshqa asrlarga qaraganda 
boy bo‘ldi. Bu asr g‘oyaviy kurashlar keskinlashgan va ayni payt­
da, siyosiy mafkuralaming o‘zaro yaqinlashuvi, bir-birini to‘ldirishi 
boshlangan asr edi. Shu bilan bir vaqtda, u yangi uslubiy yondashuv­
laming paydo bo‘lishi, bir qator an’anaviy metodologiyalaming
47

---

qayta tiklanishi va yangilanishi davri bo‘ldi. Bu asr yangi siyosiy 
g‘oyalaming tug‘ilishi va o‘tmish merosining qaytishi hamda qayta 
idrok etilishi asri edi.
XX asrda siyosiy fikr uchta asosiy yo‘nalish bo‘yicha rivojlandi:
> 
akademik yo‘nalish;
>
ijtimoiy-falsafiy nazariyalar;
>
yaqqol ifodalangan amaliy yo‘nalishga ega bo‘lgan 
mafkuraviy konsepsiyalar.
Akademik yo‘nalish XX asr boshida AQSHda universitet muhiti- 
da paydo bo‘ldi va siyosiy fanning mustaqil aqademik fan sifatida tan 
olinishi bilan bog‘liq. Yevropada ushbu yo‘nalishning boshlang‘ich 
asoslari M.Veber, V.Pareto tomonidan bayon etildi. Akademik fikr- 
ning ko‘pchilik vakillari uchun siyosatning dolzarb masalalari bo‘yi- 
cha mafkuraviy bahslardan chetda turish va butun diqqat-e’tibomi 
siyosiy xulq-atvoming qonuniyatlarini hamda siyosiy institutlaming 
faoliyat ko‘rsatishini o ‘rganish, shuningdek, siyosiy tizimlaming 
modellarini va ziddiyatlaming umumiy nazariyalarini yaratish xosdir.
Ijtimoiy-falsafiy nazariyalar industrial, postindustrial, axborot 
jamiyatlari nazariyalari, neomarksistlaming «tanqidiy nazariya­
si» va boshqalardan iborat. Mazkur nazariyalarda akademik fikr- 
ning «pozitiv» bilimdan farqli o‘laroq, hozirgi zamon «rivojlangan 
jamiyatlari»ning asosiy xususiyatlari tadqiq etildi.
Siyosiy fikming sof mafkuraviy yo‘nalishi oldingi ikki 
yo‘nalishdan farqli o‘laroq, faqat yuz berayotgan voqealar- 
ning markazida bo‘lishgagina intilib qolmay, balki aw algi ikki 
yo‘nalishning 
nazariy 
ishlanmalaridan 
foydalanib, 
ijtimoiy 
o ‘zgarishlarning strategiyasi va taktikasini o ‘z vaqtida ishlab chi- 
qishga ham harakat qiladi.
Sotsiologik yo‘nalishlar ichida o‘ziga xos o‘rinni nemis sotsiologi 
Marks Veber (1864-1920) egallaydi. Boshqa klassiklar kabi Veber 
siyosatni hokimiyat haqidagi ijtimoiy munosabatlar sohasi yoki u 
davlatlar o‘rtasida, hokimiyat ichida, guruhlar, odamlar o‘rtasida 
bo‘lmasin hokimiyatni taqsimlishga ta’sir ko‘rsatish vositasi deb 
hisoblaydi.
48

---

M.Vebeming “Protestantlik axloqi va kapitalizmning ruhi”, 
“X o‘jalik va jamiyat” asarlarida siyosiy hokimiyatni amalga 
oshiruvchi subyektlar, siyosiy elita omili to‘g‘risida ilmiy xulosalar 
ilgari surilgan.
Gaetano Moska, Vilfredo Pareto, Robert Mixelslar siyosiy elitalar 
nazariyasiga asos soldilar. Siyosiy hokimiyat mavzuini rivojlan- 
tiruvchi elitalar kensepsiyasi hozirgi zamon siyosiy faniga uning 
tarkibiy qismi sifatida kiradi. Italiya maktabi vakillari V.Pareto (1848—
1923), G. Moska (1858-1941) va Germaniyadan Italiyaga kelgan 
nemis olimi R.Mixels (1876-1936) ushbu nazariyaning asoschilari 
hisoblanadi. Ulaming qarashlarini «makiavellistik» maktabga kiritish 
mumkin, chunki elita jamiyatda hukmronlik qiluvchi guruh sifatida 
birinchi marta ulaming vatandoshi Makiavellining tadqiqotlarida 
ко‘ rib chiqilgan, deb hisoblanadi.
Siyosatshunoslikning XX asrda yuzaga kelgan yana bir muhim 
yo‘nalishi siyosiy partiyalami tahlil qilishdir. Ushbu yo‘nalishning 
asoschilaridan biri Robert Mixels hisoblanadi. «Demokratiya 
sharoitida siyosiy partiyalarning sotsiologiyasi» nomli asar uning 
qalamiga mansubdir. Robert Mixels barcha ijtimoiy tashkilotlami 
boshqarib turuvchi qonunni kashf qildi va uni «oligarxiyaning temir 
qonuni» deb atadi. Ushbu qonunga ko‘ra, tashkilot, korxona va 
jamoalarda, ular qaysi sohada tuzilgan bo‘lmasin, muqarrar ravishda 
ko‘pchilikni boshqaradigan ozchilik vujudga keladi.
Davlat tashkilotida, partiyalarda, kasaba uyushmalarida, boshqa 
jamoat tashkilotlarida, cherkovda hokimiyat boshqarishga mohir 
bo‘lgan, yuqori tuzilmalar tarkibiga kirgan kishilar qo'lida jamlanadi 
va bu yuqori tuzilmalar oddiy a ’zolar nazoratidan chiqib ketadi. 
Hatto partiyalarda ham boshqamvga noqobil bo‘lgan oddiy omma 
dohiylami ilgari suradiki, ular vaqt o ‘tishi bilan oddiy a’zolardan 
ajralib qoladilar va partiya elitasiga aylanadilar. «Tarixiy evolutsiya 
oligarxiyaning oldini olish uchun qo‘llaniladigan barcha profilaktik 
choralar ustidan kuladi. Agar dohiylaming hukmronligini nazorat 
qilish uchun qonunlar qabul qilinsa, bundan dohiylar emas, qonunlar 
zaiflashadi» .
49

---