3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
(1) 
формуладан фойдаланиб ҳисоблашга асосланган. 
Амалда учрайдиган айрим ўлчашлар учун (4) дан фойдаланиб, уларнинг йиғинди стандарт 
ноаниқлигини хисоблаш формулалари ҳосил қилинган ва қуйидаги жадвалда келтирилган. 
Ўлчашларнинг математик моделлари 
(функциялари) 
Йиғинди стандарт ноаниқлик 
Y = Х
1
+ Х
2
+… ёки Y = Х
1
– Х
2
–… 
...
)
2
(
2
)
1
(
2
)
(



x
u
x
u
y
c
u
 
Y = X
1
. X
2
… ёки Y = X
1
/ X
2
...
2
2
)
2
(
2
1
)
1
(
)
(
)
(




















x
x
u
x
x
u
y
y
c
u
y
cо
u
 
Y = X
n
x
x
u
n
y
y
c
u
y
co
u
ёки
x
u
n
x
n
y
c
u
)
(
)
(
)
(
)
(
1
)
(







 
4
3
2
1
)
4
3
(
)
2
1
(
4
3
2
1
)
4
3
(
)
2
1
(
X
X
X
X
Y
ёки
X
X
X
X
Y
ёки
X
X
X
X
Y
ёки
X
X
X
X
Y














2
)
4
3
(
)
4
(
2
)
3
(
2
2
)
2
1
(
)
2
(
2
)
1
(
2
1
)
(
)
(
x
x
x
u
x
u
x
x
x
u
x
u
y
y
с
u
y
cо
u







 

---

233
m
X
n
X
Y
ёки
m
X
n
X
Y
2
1
2
1




2
)
2
(
1
2
2
)
1
(
1
2
)
(
















x
u
m
x
m
x
u
n
x
n
y
c
u
 
m
X
n
X
Y
ёки
m
X
n
X
Y
2
1
2
1



2
)
(
2
)
(
)
(
)
(
2
2
1
1

















x
x
u
m
x
x
u
n
y
y
c
u
y
cо
u
 
)
4
3
(
)
2
1
(
)
4
3
(
)
2
1
(
)
4
3
(
)
2
1
(
)
4
3
(
)
2
1
(
l
X
k
X
m
X
n
X
Y
ёки
l
X
k
X
m
X
n
X
Y
ёки
l
X
k
X
m
X
n
X
Y
ёки
l
X
k
X
m
X
n
X
Y














2
4
3
2
)
4
(
1
4
2
)
3
(
1
3
2
2
1
2
)
2
(
1
2
2
)
1
(
1
1
)
(



























































l
x
k
x
x
u
l
x
n
x
u
k
x
n
m
x
n
x
x
u
m
x
m
x
u
n
x
n
y
cо
u
 
Йиғинди стандарт ноаниқлигини ҳисоблашда (4) формуладан фақат кириш катталиклар 
ўзаро боғлиқ булмаган (корреляцияланмаган) ҳолатларда фойдаланиш мумкин. Иккита кириш 
катталиклари орасида маълум корреляция бўлиши мумкин, агар уларни аниқлашда: -фақат битта 
ўлчаш асбоби;- ёки битта эталонда калибрланган ҳар хил нусхадаги ўлчаш воситалари;-маълум 
стандарт ноаниқликка эга бўлган маълумотнома маълумотлари;- ва бошқалардан фойдаланилса. 
Кенгайтирилган ноаниқлик U чиқиш катталигининг йиғинди стандарт ноаниқлигининг u
с
(у) 
қамров коэффицентига кўпайтириб топилади
U = k 
. 
u
с
(y)
Кўп амалий ҳолларда, масалан, ишончлилик даражаси 68 % бўлган оралиқда k = 1 деб қабул 
қилинади, - 95 % бўлган оралиқда k = 2, -99 % бўлган оралиқда k = 3 деб қабул қилинади. 
Адабиётлар 
1.
Guide to the Expression of Uncertainty in measurement: First edition. ISO, Geneva, 1993. 
2.
Руководство по выражению неопределенности измерения: Перевод с англ. под науч. ред. 
проф. Слаева В.А. - ГП ВНИИМ им. Д.И. Менделеева, С.- Петербург, 1999. 
3.
ISO/IEC 17025: 1999 General requirements for the competence of testing and calibration 
laboratories. ISO, Geneva, 1999. 
4.
EA-4/02 Expression of the Uncertainty of Measurement in Calibration: EA, 1999. (www. 
european-accreditation. org) 
5.
DKD-3 
Angabe 
der 
Meβunsicherheit 
bei 
Kalibrierungen: 
Phyisikalisch-Technische 
Bundesanstalt, Braunschweig, 1998. 
6.
МИ 2552-99. Рекомендация. ГСИ. Применение Руководства по выражению 
неопределенности измерений. - ВНИИМ им. Д.И. Менделеева, С.-Петербург, 1999. 
7.
O‘zDST/ИСО/МЭК 17025:2007 “Синаш ва калибрлаш лабораторияларининг ваколатига 
бўлган умумий талаблар”. 
8.
EURACHEM, Quantifying Uncertainty in Analytical Measurement. Laboratory of the 
Government Chemist, London, 1995. 
9.
Захаров И. П., Кукуш В. Д. Теория неопределенностей в измерениях. Учеб. пособие: - 
Харьков, Консум, 2002. 
10.
РМГ 43-2001 Применение Руководства по выражению неопределенности измерений.
11.
СТБ ИСО МЭК 17025-2003. Оценка неопределенности в измерениях. 
 
САНОАТ КОРХОНАЛАРИДА МАХСУЛОТ НШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА МАИШИЙ- 
ХЎЖАЛИК ЭҲТИЁЖЛАРИ УЧУН САРФЛАНАДИГАН СУВ МИКДОРЛАРИНИНГ 
ЗАМОНАВИЙ ХИСОБЛАШ УСУЛЛАРИ 
Холбутаев Жумабой-ассистент, 
Жиззах политехника институти. 
 
Ўзбекистон Республикасида иқтисодий бозор ислоҳотларини такомиллаштириш ва амалга 
ошириш ҳамда мамлакат салоҳиятини юқори даражага кўтаришда Олий таълим тизими олдига 
юқори малакали ва замонавий, рақобатбардош, талабаларга жавоб берадиган мустаҳкам назарий 
ва амалий билимларга эга бўлган мутахассислар тайёрлаш вазифасини қўяди. Ўзбекистон 
Республикасининг сув хўжалигини ривожлантириш, табиатни қўриқлаш ва асраш, экологик 

---

234
ҳолатини сақлаб қолиш ва яхшилиш ҳамда аҳолисини соғломлаштиришда сувнинг моҳияти 
каттадир. Республикада саноат ва қишлоқ хўжалигининг юксалиши, аҳоли турмуш шароитининг 
ўсиши, шаҳар ва қишлоқларнинг ободонлашиб бориши ичимлик сувига ва унинг сифат 
кўрсаткичларига бўлган талабларни ҳам ошириб боради. Аҳолини етарли миқдорда тоза ичимлик 
суви билан таъминлашда уларни сув орқали юқумли касалликларни тарқалишидан ҳимоя қилиш 
социал ва санитар гигиеник жихатдан мухим ақамиятга эга бўлиб сув таъминоти ва канализация 
хўжалиги мутахассислари олдига, сув қабул қилиб олиш, уни тозалаш ва ишлов бериш 
самарадорлигини оширишдек муаммоларини ечишдек долзарб вазифаларини қўяди. Сув 
таъминоти бир-бирига узвий боғланган манбадан сувни қабул қилиб олиш, талаб қилинган 
масофага ва баландликка кўтариб бериш, уни тозалаб сифатини яхшилаш орқали аҳоли, саноат 
корхоналари, транспорт ва шу каби бошқа истеъмолчиларни сув билан таъминлаш 
иншоотларининг мажмуи ҳисобланади ва сувни тозалаш ва уни сифатини яхшилаш учун ишлов 
беришдек қийин ва мураккаб масалаларни ечишдек маъсулиятли вазифани ўз зиммасига олади. 
Саноат корхоналарида технологик жараён учун сарфланадиган сув микдори саноат турига, 
қабул қилинган технологик шароитга, сув таъминоти тизимининг турига, сув сифати ва 
бошқаларга боғликдир.Саноат эҳтиёжлари учун сарфланадиган солиштирма сув миқдори бошқа 
маҳсулот ишлаб чиқариш учун сарфланадиган солиштирма сув меъёри бўйича аниқланади. Бу 
меъёрлар технологик ҳисоблар асосида у ёки бу корхона мутахасиссларининг ҳисобларига 
асосланиб белгиланади. Қабул қилинган меъёрларни саноат корхоналаридаги ишчиларнинг иш 
вақти давомнда ичиш-хўжалик эҳтиёжларига сарфланадиган сув микдорига қараб ўзгартириш 
мумкин. Бунда саноат корхоналарининг тури ва ишчиларнинг сонига эътиборга олинади. Кўча ва 
майдонларни ювиш ва сув сепиш ҳамда кўкатларни суғориш учун сарфланадиган сув миқдори 
суғориладиган майдоннинг катта- кичиклигига, суғориш усулига ва ҳ.з қараб белгиланади. Бу 
кийматлар 1-жадвалда келтирилган. 
1-жадвал 
Сув сарфланиш мақсади 
Ўлчами Суғориш учун сув 
сарфн л/м
2
Усти махсус ёпилган кўча ва майдонларни механизациялашган усулда 1 ювиш 
1.2-1.5 
Усти махсус епилган кўча ва майдонларга механизациялашган усулда 1 сепиш 
0.3-0.4 
Усти 
махсус 
ёпилган 
кўча ва 
йўлларга қўлда (шланг орқали) сув сепиш 
1 сепиш 
0.4-0.5 
Шаҳардаги кўкатларни суғориш 
1 
суғориш 
3-4 
Гул ва кўчатларни суғориш 
1 
сугориш 
4-6 
Қишки теплицада тупрокка экилган кучатларни сугориш 
1 кун 
15 
Жавондаги қишки ва тупрокдаги бахорги теплицалардаги, барча 
турдаги теплицаларга тупроқка экилган кўкатларни суғориш 
1 кун 
6 
Дала ҳовлидаги кўчатларни суғориш: 
1 кун 
3-15 
Сабзавот 
Мевали 
1 кун 
10-15 
Ёнғинни ўчириш учун сув сарфи ёнғиннинг ривожланиш ҳолатига ва ўт чиққан жойга сув 
узатиш усулига боғликдир. Корхонага ёнғин хавфи қанчалик юқори бўлса, ёнғинни ўчириш учун 
шунчалик кўп сув талаб қилинади. Ўт чиққан жойга қанчалик кўп микдорда сув узатилса, ёнғинни 
шунчалик тез ўчириш мумкин. Шу билан бирга кўп микдорда сув ўтказиш қувурларини 
ётқизишда кўпроқ маблағ талаб қилинади. Шу боис ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув 
микдори муассасада қанчалик ёнғин чиқиш хавфлилиги ва унинг аҳамиятлилига қараб 
белгиланади. Ёнғин ўчириш учун сарфланадиган сув меъёрлари КМК-2.04.02-97 да берилган. 
Аҳоли тураржойларида ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув сарфи аҳоли сонига ва 
биноларнинг қаватларига кўра 2-жадвалда келтирилганидек белгиланади. 
2-жадвал 
Аҳоли турар 
жойларидаги аҳоли 
Бир 
вактда 
Аҳоли турар жойларидаги битта 
ташқи ёнғинни ўчириш учун сув сарфи, 

---

235
сони (минг одам) 
бўладиган 
ёнғинларн 
инг 
ҳисобий 
микдори 
Қурилган 
бинолар 1 ва 2 кдватли 
бўлиб, уларнинг ёнғинга 
Курилган 
бинолар 3 қаватли ва 
ундан 
кўп бўлиб, уларнинг ёнғинга 
1 гача 
1 
5 
10 
1 дан 5 гача 
1 
10 
10 
5 дан 10 гача 
1 
10 
15 
10 дэн 25 
2 
10 
15 
25 дзн 50 гача 
2 
20 
25 
50 дан 100 
2 
25 
35 
100 дан 200 
3 
40 
200 дан 300 
3 
55 
300 дан 400 
3 
70 
400 дан 500 
3 
80 
500 дан 600 
3 
85 
600 дан 700 
3 
90 
700 дан 800 
3 
95 
800дан 1000 
3 
100 
Эслатма: 1. Аҳоли турар жойларида ташқи ёнғинни ўчириш учун сув сарфи 2-жадвалда 
кўрсатилган тураржой ва маъмурий биноларидаги ёнғинини ўчириш учун сарфланадиган сув 
сарфидан кам бўлмаслиги керак. 
2. Минтақавий сув таъминоти тизимида ташқи ёнғинни ўчириш учун сув сарфи ва бир 
вақтда бўладиган ёнғинлар сонини ҳар бир минтақада яшаидиган ахоли сонига боғлиқ ҳолатда 
танлаш керак. 
3.Аҳоли тураржойларида аҳоли сони 1 млн.дан кўп бўлганда бир вактда бўладиган 
ёнғинлар сонини ва битта ёнғинга сарфланадиган сув микдори давлат ёнғинни назорат килиш 
корхоналарининг талабига биноан белгиланади. 
4.Аҳоли тураржойларида бир вактда бўладиган ёнғинлар сонига шу аҳоли тураржойида 
жойлашган саноат корхонасида бўладиган ёнғин ҳам киритилган. Шу сабабли хисобий сув 
сарфига саноат корхонасидаги ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув сарфини ҳам киритиш 
керак. 
3-жадвал 
Бинолар тури 
Тураржой ва маъмурий биноларнинг ёнғинга бардошлик даражасини 
инобатга олмаган холда битта ташки ёнғин ўчириш учун сув сарфи, 
л/кун; 
биноларнинг ҳажми минг/м
3
бўлганда 
1 гача 1 дан 5 гача 5 дан 25 гача 25 дан 50 гача 50 дан 150 гача 
Бир секцияли ва 
кўг секцияли турар 
жойлардаги каватлар сони: 
2 гача 
10 
15 
2 дан 12 гача 
10 
15 
15 
20 
12 дан 16 гача 
20 
25 
16 дан 25 гача 
25 
30 
Маъмурий 
бинолар каватлар сони: 2 
гача 
10 
10 
15 
2 дан 6 гача 
10 
15 
20 
25 
30 
6 дан 12 гача 
25 
30 
35 
12 дан 16 гача 
30 
35 
Кишлоқ аҳоли тураржойларида бир ёнғинга сарфланадиган сув меъёри - 5 л/кун. Ташки 
ёнғинни ўчириш учун сарфланадиган сув сарфи биноларнинг баландлиги ва ҳажми 3-жадвалда 

---

236
кўрсатилганидан катта бўлса, шу билан бирга маъмурий биноларнинг ҳажми 25 минг мЗ дан 
юкори бўлганда ва одамлар кўп йиғиладиган биноларда (томоша кўрсатиш, савдо марказлари ва 
бошкалар) тегишли корхоналар билан келишилган ҳолда кабул килинади.Саноат корхоналари 
ёнғинни ўчириш учун сув сарфини саноат корхонасининг турига ва саноат биноларининг ёнғинга 
бардошлик даражасига кўра аникланади. Саноат корхоналари биноларининг эни 60 м. гача, 
фонарлари ва фонарсиз бўлганда куйидаги жадвал кийматидан фойдаланиш мумкин. 
4-жадвал 
Биноларнинг 
Ёнғин 
Бнноларминг хажми мииг/м
3
бўлганда бир 
ёнғинга 
хавфсизлиги
сарфланадиган сув сарфи, л/кун 
барлошлик 
бўйича 
даражаси 
туркуми 
3 гача 
-