3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2-расм
. Сериядаги ва янги конструкциядаги таъминлагичлар орқали ўтказилган пахта хом-
ашёсининг титкиланиш даражаси. 
а
-серияли таъминлагичдан сўнг;
б
-янги конструкциядаги таъминлагичдан сўнг. 

---

227
Пахтани барабанлардан кўп марта ўтказилганда турли сондаги боғланишли кичик 
бўлакларни механик бирикиш ҳисобига йирик структуралар ҳосил бўлишини таъкидлаш керак. 
Шундай қилиб янги таъминлагич таъминлашни бир текисда бўлишини яхшилаши билан бирга 
тозалагичда қайта ишланадиган маҳсулот таркибини оптимал структурада бўлишига имкон 
беради. Бу эса пахта тозалаш корхонасининг асосий ускунасининг самарадорлигини оширишда 
мухум омил ҳисобланади.
Сериядаги ва янги конструкциядаги таъминлагичдан сўнг пахта хом-ашёсининг титилиш 
даражаси қўйидаги келтирилган фотографиядан ҳам кўриш мумкин (2-расм). 2 
а
-расмда сериядаги 
таъминлагичдан сўнг, 2 
б
-расмда эса янги конструкциядаги таъминлагичдан сўнг пахта хом-
ашёсининг титкиланиш даражаси келитирилган. 
Келитирилган 1-жадвал ва 1-расмлардан шу нарса маълум бўлдики, серияли таъминлагич 
(
а
) орқали ўтказилган пахта хом-ашёсининг титкиланиш даражаси янги конструкциядаги 
таъминлагич (
б
) орқали ўтказилган пахта хом-ашёсининг титкиланиш даражаси, яъни 
бўлакчаларга бўлиниши бир неча баробар паст. 
Жадвалда келтирилган маълумотларни (1-жадвал) график шаклида тасвирланса (2 
а,б
– 
расм), янги конструкциядаги таъминлагичда пахта хом-ашёсининг титкиланиш даражаси юқори 
эканлиги кўриниб турибди. 
 
3-расм
. Серияли ва янги конструкциядаги таъминлагичда пахта хом-ашёсининг 
титкиланиш даражаси графиги. 
1-янги конструкциядаги таъминлагич; 2-серияли таъминлагич. 
Бу бўлимда пахта тозалаш корхонаси тозалаш цехининг УХК оқим линиясининг чигитли 
пахтани қабул қилиш секциясига янги таъминлагич тавсия этилди.
Бу ўз навбатида УХК линиясида чигитли пахтани бир текис таъминланишини оширишга 
ҳамда тозалаш самарадорлигини оширишга шароит яратади. Бундан ташқари таъминлаш 
валикларининг тагига қўшимча равишда қозиқчали титкиловчи валиклар ўрнатилди, бу 
валикларнинг чизиқли тезлиги куракчали таъминлагияларникидан бирмунча юқори.
Кафедрада олиб борилган илмий ишларнинг асосий натижалари шуни кўрсатдики, бу ерда 
ўрнатилган қозиқчали титкиловчи валиклар таъминловчи валиклардан тушаётган чигитли пахта 
қатламидаги пахта бўлакларини алоҳида қисмлар шаклида титкилаб беради. Бу эса оқим 
линиясида чигитли пахта билан таъминлашни бир текис бўлишини таъминлайди ва ифлос 
аралашмалардан тозалаш самарасини оширади.
Бундай конструкциядаги таъминлагич ўзининг янгилиги ва УХК оқим линиясидаги 
тозалаш самарадорлигининг чигитли пахта билан таъминлашни бир текис узатиши ҳисобига 8-10 
% гача ошириши билан ажралиб туради (№FAP 01144 муаллиф гувоҳномаси). Қозиқчали 
титкиловчи валикларнинг таъсири чигитли пахта билан ифлос аралашмаларни бир-бирига
илашиш даражасини пасайтиради ҳамда УХК оқим линиясининг аррали ва қозиқчали барабанлар 
секциясида ифлосликларни самарали ажралишини таъминлайди. 
Технологик жараёндаги асосий самарадорликни ошиши, тола ва чигит шикастланишининг 
камайиши бу фақатгина машинага чигитли пахтани бир текисда узатиб берилишигагина эмас, 
балки узатилаётган материалга механик таъсирни қандай йўналишда берилишига боғлиқ. Мана шу 
ҳолатларни инобатга олиб «Технологик машиналар, жиҳозлар ва сервис хизмати» кафедраси 
томонидан таъминлагичнинг янги усули таклиф этилди.
Намуна
оғирлиги, кг
Т
итки
ла
ни
ш 
да
ража
си

---

228
Таъминлаш валикларининг тагига қўшимча равишда ўрнатилган қозиқчали тикткиловчи 
барабанлар чигитли пахтани титкилаган ҳолда етказиб бериш имкониятига эга. Валик 
қозиқчасининг толали материал қатламига таъсири ифлос аралашма билан чигитли пахтани 
илашиш даражасини ҳамда материални зичлигини камайтиради ва чигитли пахта билан 
таъминлашни бир текис бўлишини таъминлайди. Маълумки, қайта ишланаётган материални 
таркибида толада «юмшоқ» нуқсонларнинг (ифлослик, чигитга ёпишган тола, гажаклик ва 
тугунаклар) ундан ташқари чигитнинг шикастланиши тозалаш жараёнининг самарадорлигини ва 
толали маҳсулот сифат кўрсаткичларига таъсир қилади. 
Пахта хом-ашёсининг титкиланиш даражаси тозалаш ва жинлаш жараёнида сезиларли 
даражада таъсир этди. 
Пахта бўлакчасининг тушиш вақтининг массасига таъсирини титкилаш даражаси сифатида 
оладиган бўлсак, ҳаво муҳитида тушиш вақтига нисбатан фарқини аниқлаш қуйидагича 
текширишдан аниқланади: 
Бу ерда: Z – титкиланиш даражаси кўрсаткичи; 
S – шартли монолит шартининг назарий тушиш вақти; 
S
1
– пахтанинг тушиш вақти. 
Титкиланиш даражасининг кўрсаткичини аниқлаш усули қуйидагича амалга оширилади: 
Пахта хом-ашёсидан маълум миқдорда намуна олинади. Уни сериядаги ва янги 
консрукциядаги таъминлагич орқали ўтказилади. Таъминлагичларда титкиланган пахта 
бўлакчаларини гуруҳларга бўлиб, титкиланиш даражаси аниқланади. 
Қабул қилинган S
1
баландликдан ҳаво мухитида титкиланган пахта бўлакчаларининг эркин 
тушиш вақти аниқланади. Бегона ҳаво оқимларининг таъсирини бартараф этиш мақсадида 
тажриба махсус камерадан ўтказилди (4-расм). Пахта бўлакчаларининг тушиш вақти 0,01 сек. 
аниқликда ўтказилди.
Пахта бўлакчалари торсион тарозиларда 0,2 мг. аниқликда ўтказилди. 
2 - жадвал