3 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Калит сузлар:
электр таъминоти, кайта тикланувчан энергия манбалари, бир ва уч 
фазали токлар, назорат ва бошкарув, элементлар, курилмалар,
КИРИШ.
Республикамизда электр тармоқлари бир ва уч фазали токлари назорати ва бошкаруви 
элементлари, қурилмалари, воситалари ва тизимларини ривожлантириш ва амалиётга қўллашга 
йўналтирилган мақсадли чора-тадбирлар кенг амалга оширилмоқда. 2017-2021 йилларда 
Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан 
«... иқтисодиёт, ижтимоий соҳа, бошқарув тизимига ахборот-коммуникация технологияларини 
жорий этиш, ... иқтисодиётда энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ... ишлаб чиқаришга 
энергия тежайдиган технологияларни кенг жорий этиш» вазифалари белгиланган. Назорат ва 
бошқарув жараёни элементларини ва воситаларини янги туркумларини яратиш, назорат ва 
бошқарув сигналларини ўзгартирувчи бирламчи ахборот-ўлчов элементларини ишлаб чиқиш ва 
амалиётга тадбиқ этиш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. 
АСОСИЙ ҚИСМ 
Таҳлиллар натижалари кўрсатдики, электр тармоқлари тизимининг бир, икки, уч ва ундан 
ортиқ фазали ток ва кучланишли кайта тикланувчан энергия манбаларини назорат ва бошқарувида 
замонавий техника ва технологияларни комплекс қўллаш, бошқарув ва мониторинг учун зарурий 
сигналларни шакллантириш жараёнларини моделлаштириш ва алгоритмлаш, электр энергия 
манбалари имкониятини баҳолаш имконини берувчи ўзгартгичларини тузилмавий ва параметрик 
лойиҳалаш, уларнинг кенг функционал имкониятли туркумларини ишлаб чиқиш ва амалиётга 
жорий этиш масалалари етарли даражада ўрганилмаган [1,2]. 
Бир ва уч фазали токлари назорат ва бошқаруви учун функционал имкониятлари 
кенгайтирилган электромагнит ток ўзгартгичларини тадқиқ этиш ва амалиётга қўллашдан 
тадқиқотнинг мақсадини ташкил этади [3,4]. 
Бир ва уч фазали токлари назорат ва бошқарувининг электромагнит ўзгартгичларининг 
тузилиш тамойилларини ва қўлланиш асосини тадқиқ қилиш, ўзгартгичларининг модели, 
алгоритми ва тадқиқот дастурий таъминотини ишлаб чиқиш, физик-техник эффектларини 
моделлари ва тадқиқот алгоритмини яратиш ва амалиётда қўллаш тадқиқотнинг вазифаларидан 
хисобланади 
Электр энергия таъминоти тизими электр қурилмаларда магнит майдонини ва магнит 
оқимини хосил қилувчи реактив қувватнинг асосий қисмини истеъмолчилар якинига 
ўрнатиладиган реактив қувват манбалардан ҳосил қилинади [4].
Электр энергия таъминоти тизими электр энергия узатиш курилмаси ёки тармоғидан 
узатилаётган S - тўла қувват қуйидагича аниқланади [3-15]: 
2
2
Q
P
S


(1) 
ва уч фазали ток куйидагига тенг бўлади: 
U
Q
P




3
2
2
(2)
бу ерда: Р - актив қувват (Вт, кВт, МВт), 
Q – реактив қувват (ВАр, кВАр, МВАр), 
U – кучланиш (В, Кв). 
(1)
ва (2) формулаларда актив қувват тўла равишда тармоқ бошидаги манбадан олинади 
деб қабул қилинган [4-7].
Электр таъминоти тизими истеъмолчилар ёнида, яъни тармоқ охирида қуввати Q
к
бўлган 
реактив қувват манбалари ўрнатилганда тўла қувват ва ток қуйидагича бўлади [2-4]:
S
P
Q
Q
`
(
)



2
2

(3) 
ва ток 

---

238
(4) 
бу ерда: Q
к 
– компенсацияловчи қурилма сифатида қўлланилган энергия манбасининг реактив 
қуввати.
Токлар мунасабати I`таъминотининг электр энергия узатиш тармогининг симининг кўндаланг кесим юзаси камаяди 
яъни тармоқнинг ўтказиш қобилияти ортади, тармоқда электр энергия ва қувват узатишдан ҳосил 
бўладиган қўшимча актив ва реактив энергия ва қувват йўқолишлари сезиларли камаяди [7-10].
Электр таъминоти тизимлар бир ва уч фазали токлари назорат ва бошқарувида 
электромагнит ўзгартгичларининг тавсифлари белгиловчи аҳамиятга эга [4, 7, 9]. 
Электр таъминоти тизимлар бир ва уч фазали токлари назорат ва бошқарувида бир хил еки 
турли табиатли катталикларни узгартириш 
K[Ф
µg
(х),U
э2
]
бир табиатли узгартириш булаги ва 
W[Ф
µ
(0),Ф
µg
]
турли табиатли катталикларни ўзгартириш булаги параметри ва узатиш 
функцмиясининг нормал физик катталикларга ўзгшартириш статик тавсифи қуйидаги кўринишда 
ифодаланади: 
dx
x
Ф
w
w
I
f
U
о
х
l
g
пио
ов
э
Э









.
0
1
2
)
(
2


(5) 
бу 
ерда 
f
-бирламчи 
ток 
частотаси; 
I
э1
-бирламчи 
кириш 
ток 
қиймати;
w
СЭ
- сезгир элементнинг ўрамлар сони; 
w
ов
- бирламчи элементнинг ўрамлар сони; 
l
х.о
- ҳаво 
оралиғининг баландлиги; 
Ф
µg
(x)
-магнит оқим. 
Ҳисоблаш ва экспериментал тадқиқотлар асосида график кўринишда олинган назорат ва
бошқарув тизимининг ўзгарткичнинг статик тавсифлари 1-4–расмларда келтирилган.