Turkiston general-gubematoriga y o ila g an tavsiyanomasida «So‘nggi
yillarda Rossiyadagi inqilobiy harakat Turkiston o ik a sid a ham aks
sado berganini» eslatib, Ichki ishlar vazirligida to ‘plangan josuslik
m a’lumotlari o ‘lkadagi hukumatga qarshi tashkilotlaming faol ish
ko‘rayotganidan xabar berayotganini m a’lum qildi. «Turkiston
o ikasin in g
tuzem aholisi, - deb yozgan edi polisiya departamenti, -
hozircha tinchlik saqlayotgan bo ‘ lsa-da, bunday kayfiyat kelgusida ham
saqlanib qolishiga ishonch y o 'q » 1. Polisiya departamentining bunday
gumon qilish uchun yetarli asoslari b o ig a n . 1906 yil 12 sentyabrda
Toshkentning Jom e’ masjidida ro ‘y bergan voqea bunga dalildir. Bu
yerda Toshkent shahar dumasiga noiblar (glasniy) saylovi borayotgan
paytda Sebzor dahasida yashovchi M ahdixo‘ja Xorunxojinov degan
kishi m a’ruza qilib, saylovni barbod qilishga chaqirdi. U noiblikka
faqat boylar saylanayotganidan noroziligini ochiq aytdi. Saylovchilar
uning so‘zlaridan hayajonga tushdilar.
Shahar dumasi oqsoqoli va
polisiya pristavi M ahdixo‘jani tartibga chaqirishadi. Keyin mirshab-
lar yordamida uni masjiddan chiqarib yuborishga urinishadi.
M ahdixo‘ja «dod» solib odamlami yordamga chaqiradi. Beshyog‘och
dahasida yashovchi Sultonxo‘ja Inog‘om xo‘jaev unga yon bosib,
odamlarni tarqalmaslikka va M ahdixo‘janing so‘zlarini tinglashga
da’vat qiladi. Polisiya pristavi yordamchisi Mireskiy unga darhol
masjiddan chiqib ketishni, aks holda ikkalasini ham qamoqqa olishini
aytadi. Shunda Sultonxo‘jadadillikbilan, polisiya vakilisirakutm agan
tarzda, rus tilida javob qaytaradi: «Qamoqqa olsang, olaver! Uch
kundan ortig‘iga haqing yo‘q! 7 kunga faqat polismeystergina qamashi
mumkin». Dovdirab qolgan Mireskiy Sultonxo‘jadan yana bir qancha
gaplami eshitadiki, ular o ‘zbeklami odam o ‘mida ko ‘rmaydigan
pristav yordamchisini hayratga soladi. Sultonxo‘ja unga o ‘zining
dunyo kezganini, chet ellarda b o igan in i
va qonunni undan kam
bilmasligini aytadi. Bu yerga y ig ilg an xalq qiziqish bilan ulaming
atrofiga to ‘plana boshlaydi. Sarosimaga tushgan Mireskiy yonidagi
mirshabga bu yerga qo‘shimcha kuchlar chaqirishni buyuradi. Shu
vaqtda M ahdixo‘ja xalqqa qarata xitob qiladi: «Musulmonlar! Men
general-gubematorga, shahar b o sh lig i va polismeysterga arizalar
yozdim, lekin ulardan birontasi ham shikoyatlarimga quloq solmadi.
Men soliqlar ostida ezilib yotgan xalq uchun qayg‘uraman. Bizga
Dumaning keragi yo‘q, unga nuqul boylar tushadi. Ular xalq uchun
qayg‘urmaydilar, balki mansabga minib boyishni o ‘ylashadi.
Bizni
o ‘tin uchun, beda uchun, pichan uchun, qo‘y so‘yganimiz uchun
1 0 ‘zR MDA, 2-jam g‘arma, 3 1-ro‘yxat, 367-ish, 2-varaq.
470
www.ziyouz.com kutubxonasi
hamma-hamma narsaga soliqlar solib, chirmab olishgan». Xaloyiq
uning gaplarini m a’qullab, hayajonga kela boshlaganini ko'rgan
Mireskiy M ahdixo‘jani mirshablar yordamida chetga sudray
boshlaydi. Shunda Sultonxo‘ja chopib
ulaming oldiga boradi va
qandaydir qog‘ozni M ahdixo‘jaga tutqazadi. M ahdixo‘ja qog‘ozga
imzo chekib, odamlarga o ‘z nomidan Sultonxo‘ja ish yuritishini
m a iu m qiladi. Masjidga to‘plangan 200 dan ziyod odamlarga qarata
Sultonxo‘ja otashin m a’mza qiladi. Polisiya bayonnomasida qayd
qilinishicha, u «Musulmonlar! Hech narsadan qo‘rqmanglar, hech
kimga quloq solmay, tarqalib ketmang. Men sizlaming foydangiz
y o iid a o ‘z boshimni qurbon qilaman. Mayli, mingta kazak kelsa, kela
qolsin. Baribir hech narsa qilisha olmaydi», degan va qo‘lini fotihaga
ochgan: «Alloh taoloning o ‘zi menga madadkor b o isin ! 0 ‘zi
menga
kuch-quvvat ato etsin». Olomon unga fotiha bergan: «Parvardigoming
o ‘zi senga madadkor b o isin! Aziz avliyolar yor b o isin !» Voqeani
kuzatib turgan mirshab Mirvali Mirkamolov atrofdan mirshablarni
yordamga chaqirgan. Shu paytda turgan kishilardan biri uni polisiya
pristavi yordamchisi oldidan surib chiqarib, yuziga shapaloq tortadi.
Junbushga kelgan odamlar «Itvachcha, nega hushtagingni chalding?»,
- deya kaltaklasha boshlashadi. Shu vaqtda masjidga polismeyster
podpolkovnik N.N.Karaulshchikov katta-kichik
amaldorlar va bir
to ‘da mirshablar hamrohligida kirib keladi. U odamlarga xitob
qilib turgan Sultonxo‘jani qamoqqa olishni buyuradi. Polismeyster
buyrug‘iga javoban Sultonxo‘ja unga qarata dadil javob qiladi: «Meni
hech kim hibsga olishga haqi y o ‘q, polisiyaxonaga boravering, kerak
b o is a , men ham o ‘sha yerga boram an»1.
Podpolkovnik Karaulshchikov xaloyiqni mirshablar yordamida
tarqatib, Mahdixo ‘j a va Sultonxo‘jani hibsga oladi va bozor tomon olib
ketadi. Shunda kattagina olomon ulami ozod qilish niyatida orqadan
ergasha boshlaydi. Q o‘rqib ketgan polismeyster to ‘pponchasini
chiqarib, kim qarshilik ko‘rsatsa, o ‘q uzishini aytadi.
U shahar
boshqarmasi a ’zosi Boqijon Dadajonboev va oqsoqollar yordamida
xaloyiqni tarqatishga va tinchlantirishga urinadi.
Sultonxo‘ja va M ahdixo‘jani qamoqxonaga olib ketishgandan
so‘ng, kechqumn polismeyster polisiya xodimlaridan tashvishli
xabar oladi. Qamoqhona b o sh lig i Nechaev hibsga olinganlami ozod
qilishga urinish boiayotganidan xavfsirayotganini m a iu m qilgan
edi. Polismeyster Karaulshchikov shahar bo sh lig ig a yozgan axboro-
tida Sultonxo‘ja u bilan ko‘rishganda, q o iid a Maksim Gorkiyning
' 0 ‘zR MDA, 1-jamg‘arma, 4-ro‘yxat, 1053-ish, 4 2 ^ 3 -v a ra q la r.
471
www.ziyouz.com kutubxonasi
