O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

M a ’n a v iy a t va m a ’rifa td a g i m u sta m la k a ch ilik
Rus mustamlakachilarini Turkistondagi keng tarmoqli xalq 
maorifi o ‘choqlari: maktablar va madrasalar g ‘oyat ajablantirgan edi. 
Istilochilar ularning faoliyati bilan tanishib, mustamlakachilik tadriji 
uchun o ‘sha maktab va madrasalaming g ‘oyatda xavfli ekanligini 
payqadilar.
Chorizm ruslashtirish siyosatini ayni shu sohadan boshlash 
kerakligini anglab, o ‘z dasturini ishlab chiqishga kirishdi. Turkis- 
tonning birinchi general-gubematori, ustamon diplomat va pixini 
yorgan siyosatchi K. R fon Kaufman bu sohada ayniqsa jon kuydirib 
faoliyat k o ‘rsatdi. Uning bu sohadagi ishlari behuda ketmadi. 1880 
yilda Imperiya Davlat Kengashida Turkistondagi mahalliy aholi 
bolalarini ruslar bilan birgalikda o ‘qitish masalasi k o ‘rilganda 
Turkiston aholisining «savdo-sotiq, dehqonchiliqda suyagi qotganligi 
va yuvosh tabiati» ta ’kidlanib, ulaming «imperiyadagi boshqa 
musulmonlardan keskin ajralib turishlari» qayd qilindi1.
Imperiya Davlat Kengashining 1880 yil fevral oyidagi qarori 
Turkiston general-gubematori K.R fon Kaufman tomonidan qizg‘in 
qoTlab-quw atlandi va mslashtirish siyosatining yangi bir jabhasi 
xalq maorifiga qaratildi. Kaufman «ruslar va tuzemeslaming 
bolalarini birgalikda tarbiyalash» masalasini k o ‘tardi. U «musulmon 
va ms maktablarining ajralib turishi» iqtisodiy va siyosiy jihatdan 
zararli deb hisobladi2. Bu g ‘oyani Kaufmanning izdoshi general- 
leytenant N. O. Rozenbax (1884—1889) davom ettirib, ibtidoiy turdagi 
boshlang‘ich maktablar - «rus-tuzem» maktablari tarm og‘ini yaratish 
loyihasini ishlab chiqdi. 1884 yidda Toshkentda birinchi ms-tuzem 
maktabi ochilib, ulaming soni XIX asr oxirida yuzdan oshib ketdi. 
Bunday maktablarda o ‘quv kuni ikki qismdan iborat b o iib , birinchi 
qismda ikki soatlik m ashg‘ulotni ms o ‘qituvchisi (o ‘quv, yozuv, hisob 
b o ‘yicha), ikkinchi qismda esa saboqni o ‘zbek muallimi olib borgan.
Farg‘ona harbiy gubematori general-leytenant N.I. Korolkov
1898 yilda imperatorga y o ilag a n hisobotida podsho m a’muriyati- 
ning o ik a n i ruslashtirish bobidagi dasturini bayon etib, «tuze­
meslaming» o‘z bolalarini ixtiyoriy ravishda ms-tuzem maktab- 
lariga berishiga erishish muhimligiga e ’tibomi qaratgan. Buning 
uchun u mahalliy m a’muriyat amaldorlariga yaqin besh yil 
ichida ish yuritishni m s tiliga ko ‘chirtirish lozimligini uqtiradi. 
Korolkov bu tadbir «tuzemeslami» mansabga qiziqib, farzandlarini
‘Журнал Государственного Совета, 5/1 -2 9 /1 , 1880 г., №13.
20 ‘zR MDA, 47-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 1004-ish, 32-varaq.
330
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rus-tuzem maktablariga berishga b o ig a n istagini uyg‘otadi, deb 
hisoblagan. Podsho generallari «rus-tuzem maktablari va shahar 
bilim yurtlarini muvaffaqqiyatli tugallagan tub yerli aholining 
bolalariga jiddiy imtiyozlar berilsin»', degan fikmi ilgari surdilar. 
0 ‘zbek tilini mukammal bilgan, sakkiz yil davomida rafiqasi bilan 
Nanay q ishlogida yashab, o ‘zbek xalqi ruhiyatini puxta oig an gan , 
ruslashtirish siyosatining «madaniy» uslubi tarafdorlaridan b o ig a n
sobiq zobit, Turkiston maorifi rahbarlaridan biri V.P.Nalivkin 
(1857-1918) maslakdoshlari o ‘rtasida shunday g ‘oyani ilgari surgan 
edi: « 0 ‘lkada rus ta ’sirini mustahkamlash uchun ikki tomonlama 
ish olib borish kerak. Aholining ikki asosiy guruhi o‘zaro bir-bir- 
lariga yaqinlashsin. Rus tilini mahalliy aholi o ‘rtasida keng tarqatish 
bilan birga ruslar, ayniqsa, xizmatdagi amaldorlarga mahalliy 
og‘zaki nutqni o ig a tish kerak»2. Turkistonda qariyb 40 yil xizmat 
qilib, kichik zobitlikdan general-leytenant unvoniga, shahar hokimi 
yordamchisi, eski shahar polismeysteri lavozimidan viloyat harbiy 
gubematoriga qadar mansab pillapoyalaridan ko iarilgan N .S.Li­
koshin ana shu g‘oyaga amal qilgan amaldorlardan biri edi. U uch 
yil ichida o ‘zbekchani o ig an ib , shu tilda yozadigan, ruschadan 
o ‘zbekchaga, o ‘zbekchadan ruschaga bemalol va erkin tarjima qila- 
digan darajaga erishadi. N.S.Likoshin ruslashtirish siyosatining 
nozik uslubini yoklab, Turkistonda xizmat qiluvchi har bir rus 
mansabdori mahalliy tilni bilishi shart deb hisobladi. Likoshin ma­
halliy aholidan tushayotgan ariza-shikoyatlami tekshirish vosita- 
chilar orqali emas, balki pristavlar tomonidan bevosita oikazilishi 
lozimligini uqtirgan. Bu esa pristavlardan mahalliy tilni bilishni 
talab qilardi. Likoshin rus zobitlarini o ‘zbek tilinigina emas, o ‘zbek 
yozuvini ham oiganishg a chaqirgan. Mahalliy m a’muriyat vakillari, 
aholining nufuzli qatlami, ulamo va ziyolilami bilish, nazorat qilish, 
xalq kayfiyatidan vaqtida xabardor b o iib turish uchun eng yaxshi 
vosita ekanligini ta ’kidlagan. Mustamlakachi amaldorlar bunday 
taklifni boshda ijro uchun qabul qilib, Turkiston xalqlari tillarini 
o ig anishga oid tadbirlami y o ig a qo‘yish bilan shug‘ullanuvchi 
komissiya tashkil qildilar. Komissiya o ‘zbek, tojik, q irg iz tillarini 
o'rgangan rus amaldorlariga mukofot berishga qaror qildi. Hindis- 
tonda ingliz amaldorlari mahalliy tilni oiganganlari uchun 600 
rupiya mukofot olishlarini eslatib, rus xizmatchilarini mahalliy 
tillarni oig anish ga rag'batlantirish zarurligini k o isatd i.
1