“ ” 2019 yil 5A120101-Adabiyotshunoslik(ingliz adabiyoti)mutaxassislik magistranti Kuliyeva Dilshoda Alijon qizi

ajz
va 
kasofa
t so‘zlari. Ajz so‘ziga ―Navoiy asarlarining izohli lug‘ati‖ 
da quyidagicha izoh berilgan.
Ajz – 1. Ojizlik, zaiflik, kuchsizlik, notavonlik; iqtidorsizlik; 2. Xastalik; 
3. Ojizlikni, xoksorlikni tan olish.
90
Kasofat so‘ziga ham aynan shu kitobda quyidagicha izoh berilgan.
Kasofat – 1. Dag‗allik, qo‗pollik; g‗alizlik; 2. Ifloslik, yomonlik; 3. Xiralik, 
tutilish (quyosh).
91
Guvohi bo‘lganimizdek ikkala so‘z ham ko‘p ma‘noli so‘zlar doirasiga kiradi.
Izhori 
ajz
 bizdin adab tarkidur, base, 
89
G‘aroyib us-sig‘ar‖ dostoni g‘azallariga izoh va sharxlar. Boqijon To‘xliyev. 19-bet. 
90
―Navoiy asarlarining izohli lug'ati‖ I-jild.75-bet 
91
Yuqoridagi asardan- II-jild. 168-bet. 

---

80 
Yuz ming qusur-u nuqs-u 
kasofat
 bilan sanga.
92
 
Biz odobni tark etgan – odobsizlar Sening qoshingda o‗z 
ojizligimizni
 izhor 
etamiz; 
Bizning yuz ming qusurimiz, nuqsonlarimiz va 
yomonliklarimiz
 bor.
93
 
Darhaqiqat ushbu bayti haq taolo madhiga bag‘ishlangan g‘azaldan olingan. 
Guvohi bo‘lganimizdek ikkala so‘zning ham bir necha ma‘nolari bo‘lib, 
Dilorom Salohiy Navoiy qaysi ma‘nolarni nazarda tutganini to‘g‘ri ochib 
bergan. 
Ajz 
so‘zi o‘zining birinchi ma‘nosida qo‘llangan va 
kasofat
so‘zi esa 
ikkinchi manosida ishlatilgan. E‘tiboringizni kasofat so‘ziga qaratsak. Aslida bu 
so‘z oddiy so‘zlashuv tilida ko‘p uchraydigan so‘z. Lekin hamma ham uning 
yuqoridagi ma‘nolarini bilmasligi aniq. Bu so‘z xalq orasida ofat, balo 
ma‘nolarida ishlatiladi. Ammo baytda bu ma‘no to‘g‘ri kelmaydi. Bu yerda 
aslida yomonlik deganda yomon ish va amallarni nazarda tutilgan. Ajz so‘zi 
o‘zining birinchi ma‘nosi yani ojizlik degan ma‘noda ishlatilganini aytib o‘tdik, 
ya‘ni haq taoloning oldida, u yaratgan yaqdir oldida ojizlikni nazarda tutmoqda. 
So‘zlarning mos ma‘nosi tanlangani esa baytning chiroyli tarzda izohlanishi, bu 
esa o‘z o‘rnida butun boshli g‘azalning tushunarli tarzda sharhlanishiga xizmat 
qilgan.
Navbatdagi so‘z bu 
dayr
so‘zi bo‘lib, u Navoiy g‘azallarida eng ko‘p 
uchraydigan so‘zlardan biridir. Bu so‘zga ―Navoiy asarlarining izohli lug‘ati‖ da 
quyidagicha ta‘rif berilgan. 
1)
Rohiblar turadigan joy, butxona; monastr 
2)
Mayxona; 
3)
Dunyo, jahon; bu dunyo. 
4)
Dayr ahli-mayxonaga doim keluvchilar 
5)
Dayr piri-mayxonachi, mayxona boshlig‘i. 
92
―Xazoyin ul-maoniy‖ III-jild. 30-bet 
93
―Navoiy g‘azallari ( nasriy bayon, izoh va sharhlar)‖ B. To‘xliyev. D. To‘xliyeva. Toshkent 2018. 

---

81 
6)
Dayri fano- dunyo lazzatidan kechib foniy bo‘lganlar dunyosi. 
7)
Dayri xarob- buzilgan ibodatxona. 
8)
Dayri kaliso- xristianlar butxonasi. 
94
Dastlab bu so‘zning Dilnavoz Yusupova sharhlagan 115-g‘azaldagi 
ma‘nosiga e‘tibor beramiz. 
Bu fоniy 
dayr
arо gar shоhlig‘ istar esang, bo‘lg‘il
Gadоlig‘ nоnig‘a xursandu bo‘lma shahg‘a hоjatmand.
95
Bu o‘tkinchi dunyooda shohikni astasang, gadolikni noniga rozi bo‘l- 
qanoatli bo‘l, shohlarga ehtiyojmand bo‘lma!
96
Bu yerda dayr so‘zining uchinchi ya‘ni Dunyo degan ma‘nosi 
qo‘llanmoqda. Bu dunyoga o‘tkinchi deya nisbat beriladi. Ya‘ni bu dunyoning 
oxiri bor. Hech kim hech narsa unda abadiy emas. Lekin mana shu foniy 
dunyoda haqiqiy shoxdek yashashni istasang unda darvesh kabi yashashing 
kerak deyilmoqda. Chunki darveshning hech kim bilan ishi bo‘lmaydi, unga 
boylik, mansab kabi tushunchalarning ahamiyati yo‘q va natijada u hotirjam, 
ya‘ni shox. Hatto podsholar ham u kabi hotirjam yashay olmaydilar. Demakki, 
Navoiy nazarda tutgan g‘oyani to‘g‘ri va aniq ifodalangan. 
Bu so‘z Hazratning boshqa g‘azallarida ham uchraydi, masalan:
May tutki, foniy o‘ldi falakdin base bino,
Hargiz xalal yeturmadi