Sultonova madinaning “Etnonim va etnooykonimlarning o’rganilishi hamda ularning tarixiy-lisoniy asoslari” mavzusidagi

 
 

---

3. Nolisoniy omillar asosida shakllangan etnonimlar
Dastlab urug` va qabilalar turli xil totem va tamg`a-belgilarni o’zlarining 
nishoni sifatida qabul qilib olgan va keyinchalik shular negizida etnonimlar 
vujudga kelgan. Ularning yuzaga kelishiga xizmat qilgan nolisoniy omillar 
quyidagilardir:
1. Totemlar asosida yuzaga kelgan etnonimlar
. 
Totem 
atamasi XVIII asrning 
oxirida birinchi marta J.Long tomonidan ilmiy hayotga kiritilgan. Bu so’z 
Shimoliy Amerika Hindularining ojibve qabilasi tilida 
ototeman s
o’zidan olingan 
bo’lib, ma’nosi «uning urug`i» demakdir. Totemdagi asosiy narsa ― muayyan 
turdagi hayvonlar, o’simliklar, buyum yoki hodisa bilan biror guruhdagi 
kishilarning umumiy kelib chiqishiga va qon-qarindoshligiga ishonishdir.
Ajdod ― hayvon, uning surati yoki simvoli, shuningdek kishilar guruhi totem 
deb ataladi. Totem kishilarning qudratli himoyachisi bo’lib, ularni oziq-ovqat bilan 
ta’minlab turadi. Totem ibtidoiy jamiyat dinining ilk shakllaridan biridir.
Totemik dunyoqarash asosida qadimgi urug` va qabilalar turli xil 
hayvonlarning nomlarini o’z qavmlariga atama qilib olganlar. Abulg`oziy 
Baxodirxon o’zining «Shajarai tarokima» asaridagi «O’g`uzxon nabiralarining 
otlarining ma’nisi va tamg`alari va qushlarining zikri» bo’limida ular uchun totem 
hisoblangan 
Shunqor, Burgut, Ukki, Qarchig`ay, Turumtoy, Lochin, Xumoy, 
Tuyg`un, Qarg`a
kabi qush nomlarini keltiradi
.
Totemlar asosida yuzaga kelgan etnonimlar turkiy va mo’g`ul tillaridagina 
emas, balki boshqa tillar va xalqlarda ham mavjud. Ayniqsa, Avstraliya, Shimoliy 
va Janubiy Amerika, Melaneziya, Polineziya, Afrika xalqlarida tarqalgan. 
Amerikalik hindularining seneka qabilasida 
bo’ri, ayiq, toshbaqa, bug`i, qiziloyoq, 
lochin, tulki
kabi hayvonlar nomi bilan atalgan urug`lar mavjud.
«Devonu lug`otit turk» asarida 
bo’ri¸ kiyik¸ qo’zichoq, laylak, toyloq, qarg`a, 
quyon, qulon, qo’shchi, qo’zi, qo’chqor, ilon, burgut
kabi etnonimlar mavjud 
bo’lib, ular totem sifatida muqaddaslashtirilgan jonivorlar nomini anglatuvchi 
so’zlar asosida yuzaga kelgan.

---

Shunday qilib, totemlar ham etnonimlarning yuzaga kelishida asos bo’lib 
xizmat qilgan. Keyinchalik esa mana shu tip etnonimlar etnooykonimlar yasashga 
asos bo’lgan.