M abduraimova, N. Abdullaeya

 
11.3 Sug’urta tashkilotlarining auditorlik tekshiruvini tashkil etish 
 
Sug‘urta faoliyatining rivojlanishi sug‘urta tashkilotlarida auditning to‘g‘ri 
tashkil etilishiga bevosita bog‘liqdir. Sug‘urta faoliyati imkon qadar ko‘proq 
sug‘urtalanuvchilardan sug‘urta mukofot(badal)larini yig‘ib, muayyan sug‘urta 
hodisalari yuz berganda ularga kafolatlangan sug‘urta to‘lovlarini to‘lash orqali o‘z 
zimmalariga olgan majburiyatlarni bajarishga, istiqboldagi to‘lovlarini amalga 
oshirish uchun zarur bo‘lgan sug‘urta rezervlarini shakllantirishga qaratilgan. O‘z-
o‘zidan ko‘rinib turibdiki, o‘zaro shartnoma asosida huquqiy munosabat va 
manfaatdorlik yuzaga kelar ekan bu jarayonda nazorat qilish tizimini 
takomillashtirish lozimligi yuzaga keladi. Sug‘urta kompaniyalari faoliyatini 
nafaqat davlat organlari tomonidan nazorat qilish, balki manfaatdor shaxslar 
(korxona aksiyadorlari, ta’sischilari) tomonidan ham ushbu korxonalar moliyaviy 
ahvoli to‘g‘risida holis ma’lumotga ega bo‘lish ehtiyoji yuzaga keladi. 
Shunday qilib, sug‘urta tashkilotlari auditining kelib chiqishi birinchi 
navbatda hisobotni tuzuvchilar (sub’yekt rahbarlari) manfaatlari va undan 
foydalanuvchilar (sub’yekt mulki egalari) manfaatlarining mos kelmasligi, xo‘jalik 
yuritish qarorini qabul qilish uchun xolis ma’lumot zarurligi, ma’lumotlarni 
baholash uchun maxsus bilim lozimligi, olingan ma’lumotlarni baholash uchun 
kerakli materiallar tijorat siri bo‘lganligi sababli yuzaga keladi. 
Shunday ekan, sug‘urta tashkilotlarini audit qilishda, axborotlarning qay 
darajada ishonchli ekanligi audit o‘tkazish jarayonining ob’yektiv baho berilishiga 
imkon yaratadi. 

---

252 
Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, auditorlik tekshiruvi 
hisobot davri moliyaviy hisoboti va u bilan bog‘liq moliyaviy axborotning 
buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga mosligini aniqlash uchun 
moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligi to‘g‘risida 
auditorlik tashkilotining xolis fikrini bildirish maqsadida o‘tkaziladi. 
Audit nazariyasi va amaliyoti soxasida taniqli amerikalik mutaxassis prof 
J.Robertsonning ta’kidlashicha, audit – tadbirkorlik xatarini kamaytirishga 
qaratilgan faoliyatdir. So‘ngra u audit moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar 
uchun axborot xatarini maqbul darajagacha kamaytirishga ko‘maklashadi, deb 
xulosa beradi
68
. 
A.Arens va Dj.Lobbejlarning fikriga ko‘ra mustaqil auditor tomonidan 
moliyaviy hisobotlarni muntazam ravishda tekshirishning maqsadi - hisobotning 
moliyaviy ahvolini, faoliyat natijalarini, shuningdek, umumiy qabul qilingan 
buxgalteriya tamoyillariga muvofiq pul mablag‘larini tavsiflovchi xolislik darajasi 
haqida fikr yuritishdir. Turli sohalarning o‘ziga xos jihatlari moliyaviy hisobotda 
aks ettiriladi
69
. 
A.D.Sheremet “audit-buxgalteriya hisobini olib borishni tartibiga rioya 
etilishini tekshirish asosida tashkilotlarning moliyaviy hisobtlarini mustaqil 
ekspertizasi” deb hisoblaydi
70
. 
H.N.Musaevning fikriga ko‘ra audit o‘tkazish ma’lum bir tartib qoiidalarni va 
ketma ketlikni talab qiladi. Ushbu tartib-qoiidalar audit standartlarida o‘z ifodasini 
topadi, audit standartlari bu barcha auditorlar tomonidan amal qilinadigan va 
faoliyatlarida auditga oid umumiy mazmundagi me’riy talablarning majmuasidir
71
. 
Yuqoridagilardan ko‘rinadiki auditorlik standartlari asosiy maqsadi audit 
o‘tkazishga va hujjatlar tayyorlashga, audit sifat darajasini baholashga, auditorlarni 
tayyorlash tartibiga va ularga rioya qilinganda auditorlik tekshiruvi natijalarini 
kafolatlash maqsadida ishlab chiqilgan umumlashgan asosiy tamoyillarni 
68
Робертсон Дж. Аудит; Пер. с англ. - М.: KPMG, Контакт. - 1993. -496с. 
69
Аренс А., Лоббек Дж. Аудит: Пер. с англ./Под ред. Я.В.Соколова.-М.:Финансы и статистика.-2001.-560 с. 
70
Шеремет А.Д., Суйц В.П. Аудит: Учебник.- 5-е изд., перераб. и доп. - М.: ИНФРА-М, 2007. - 448 с. 
71
H.N.Musayev “Audit”TMI 2009-yil 37-bet 

---

253 
jamlashdan iboratdir. Standartlarga audit qanday sharoitda o‘tkazilayotganligidan 
qat’iy nazar rioya qilinishi lozim. O‘z amaliyotida standartdardan chetga chiqish 
holatlariga yo‘l qo‘yadigan auditor o‘z faoliyatini asoslab berishga tayyor bo‘lishi 
lozim. 
AXS 200-sonli «Mustaqil auditorning umumiy maqsadlari va auditni 
Auditning xalqaro standartlariga muvofiq o‘tkazish
»
va AXS 250, «Moliyaviy 
hisobotlar auditida qonunlar va me’yoriy hujjatlarni e’tiborga olish» ga asosan, 
auditning maqsadi audit qilinayotgan shaxslarning moliyaviy (buxgalteriya) 
hisobotlarining ishonchliligi va buxgalteriya hisobini olib borish tartibini 
qonunilik va me’yoriy talablarga muvofiq amalga oshirish hisoblanadi. Auditor 
moliyaviy (buxgalteriya) hisobotining ishonchliligi haqidagi o‘z qarashlarini 
barcha muhim holatlarini bayon etishi lozim. 
Sug‘urta tashkilotlarini audit o‘tkazish jarayoni ancha murakkab hisoblanib, 
tekshiruv jarayonini har tomonlama mukammal tashkil qilish birinchi navbatda, 
auditorning bilim darajasiga, uning tajribasiga har jihatdan bog‘liq bo‘ladi. 
Shunday qilib, sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy hisobotini tekshirish 
makroiqtisodiy darajada ahamiyatli bo‘lib, auditorlik tekshiruvini faoliyat yuritishi 
quyidagilar bilan belgilanadi: 
1.
Sug‘urta tashkilotining moliyaviy hisobotini tekshirish va natijalardan 
manfaatdor foydalanuvchilar qarorlari uchun, sug‘urta tashkilotiga qiziqish 
bildirgan shaxslar, davlat organlari va jamoatchilik uchun qo‘llaniladi; 
2.
Sug‘urta tashkilotining moliyaviy hisobotini audit o‘tkazish jarayoni bir 
qancha sabablar oqibatida buzilishi yoki bo‘lmasa ma’lumotlarning etarli 
bo‘lmasligi natijasida auditor o‘zi kutgan maqsadga erisholmasligi mumkin. 
Masalan, sug‘urta tashkilotida zahiralar shakllantirishda me’yoriy talabga rioya 
qilinmagan, moliyaviy hisobotlarida sodir bo‘lgan operatsiyalar noaniqlikka ega bu 
esa har jihatdan sub’yektga borib taqaladi; 
3.
Shuni aniq tan olish joizki, sug‘urta tashkilotlarining buxgalteriya hisobini 
tashkil qilish anchagina murakkab hisoblanadi, chunki, sug‘urta tashkilotlarining 
moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan biznes operatsiyalarining ko‘pligi va 

---

254 
murakkabligi tufayli buxgalteriya hisobotlarining ishonchliligi darajasi manfaatdor 
foydalanuvchilarning ko‘pchiligi tomonidan mustaqil ravishda baholanishi 
ko‘pgina chalkashliklarga olib kelishi mumkin; 
4.
Agar sug‘urta kompaniyasi hayot tarmog‘iga ixtisoslashtirilgan faoliyat 
bilan shug‘ullanadigan bo‘lsa, moliyaviy hisobotni tekshirish jarayonida yanada 
ko‘proq noaniq savollarga duch kelishi mumkin. 
Shunday bo‘lsada, auditor o‘z ishini bajarish jarayonida auditni tashkil qilish 
va o‘tkazish me’yorlariga rioya qilgan holda o‘z faoliyatini mustaqillik, xolislik, 
halollik, professional malakalilik va maxfiylik prinsiplari
72
asosida amalga 
oshiradi. Lekin noaniqliklar yuzaga kelishiga qaramasdan moliyaviy hisobot 
auditining maqsadi, ishonchli xulosa va hisobotlarni berishdan iborat. 
Auditorlik tekshiruvini tartibga solishda auditorlik faoliyatining xalqaro 
standartlari muhim hisoblanadi. Ular auditorlik tekshiruvini rejalashtirish, 
auditorlik dalillarini to‘plash, auditda tanlangan usulni qo‘llash, auditorlik 
xulosasini tayyorlash va moliyaviy hisobotining ishonchliligi haqida fikr bildirish, 
auditni xujjatlashtirishi. Shuni aytib o‘tishimiz mumkinki, standartlar auditini 
o‘tkazish metodologiyasini ko‘rib chiqmaydi, aslida metodologiya auditorlik 
tekshiruvi o‘tkazilayotgan paytida yuzaga keladi
73
. 
Sug‘urta tashkilotining buxgalteriya operatsiyalari natijasida shakllantirilgan 
va moliyaviy hisobotlarni tuzish uchun taqdim etiladigan ma’lumotlarning 
ishonchli va aniq bo‘lishi auditorlar tomonidan axborotni mustaqil baholash uchun 
ob’ektiv ehtiyoj hisoblanadi. Sug‘urta tashkiloti rahbari ham auditor sug‘urta 
faoliyati moliyaviy hisobotlarini noto‘g‘ri qabul qilish xavfini kamaytirishni
ta’minlab berishini hisobga olishi lozim. 
Shu bilan bir qatorda, auditor ham sug‘urta tashkilotlarida potensial sug‘urta 
qildiruvchilarning ishonchsizligi sug‘urta tashkilotlari to‘g‘risidagi miqdoriy va 
sifatli ma’lumotlarning etishmasligi, ya’ni sug‘urta tashkilotlari faoliyati 
72
Auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonun. 4-modda 
73
Гутцайт Е.М. Аудит и другие науки. - М: ВивидАрт. - 2011. -374с. 

---

255 
to‘g‘risida xolis va ochiq axborotning yo‘qligi muammosi aynan auditorlik 
tekshiruvi natijasida auditor tomonidan hal qilinishini tushunib etishi lozim.
Aytish mumkinki, sug‘urta tashkilotining moliyaviy barqarorligi va to‘lov 
qobiliyatini aniqlash masalasi, u tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy va xo‘jlik 
operatsiyalarning amaldagi qonunchilikka muvofiqliligini aniqlash vazifasi, 
sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy natijalarini hisobga olish va hisobotlarida aks 
ettirishning to‘g‘riligi va asosligini tasdiqlash uchun sug‘urta tashkilotlari 
moliyaviy hisobotining ishonchliligini ta’minlash maqsadida ular bo‘yicha audit 
tashkil qilingan. Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tishimiz lozimki, hozirgi kunda 
iqtisodiy jarayonlarning har birini alohida rivojlantirish uchun ular o‘rtasida kuchli 
bog‘lanishni tashkil etib qo‘yishning o‘zi mikroiqtisodiy o‘sishni ta’minlab, makro 
darajaga olib chiquvchi kuch hisoblanadi, gapimizning tasdig‘ini esa, ilmiy 
tadqiqot natijasida olingan ma’lumotlar va tahlillar bo‘yicha ko‘rishimiz mumkin. 
Ya’ni, sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy hisoboti auditi sug‘urta xizmatlari 
bozori rivojlanishining ajralmas shartidir shu nuqta’i-nazardan auditor tomonidan 
berilgan xulosa ham sug‘urta tashkiloti moliyaviy hisobotlarining ajralmas qismi 
hisoblanadi.
Auditorlik faoliyati rivojlangan jahon amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, sifatli 
audit nafaqat buxgalteriya hisobi va audit qoidalarini, balki tekshirilayotgan 
shaxsning faoliyati, muammolari va xavflarining o‘ziga xos xususiyatlarini chuqur 
tushunishi kerak
74
. Sug‘urtalovchilarni tekshirishda sug‘urta faoliyatinin o‘ziga xos 
xususiyatlarini etiborsiz qoldirish mumkin emas, chunki ular maxsus sug‘urta 
qonunchiligi, sug‘urta operatsiyalarini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlarini 
va moliyaviy hisobotlarni tuzish, sug‘urta zaxiralarini hisoblash, sug‘urta 
tashkilotlarini soliqqa tortishning mavjud xususiyatlari va boshqalar bilan oldindan 
belgilangan. 
Shu munosabat bilan, “O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini 
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3946-sonli Qarori
74
Панкова СВ., Панкова Н.И. Международные стандарты аудита: учебник. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: 
Магистр, 2008. - 287 с. 

---

256 
2018 yilning 19 sentyabrida qabul qilindi. Unga asosan, auditorlik xizmatlari 
bozorining rivojlanishi uchun sharoitlarni yanada yaxshilash va auditorlik 
faoliyatini 
tartibga 
solishda 
xalqaro 
standartlarga 
muvofiq 
zamonaviy 
yondashuvlarni joriy etish maqsadida: 
auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini takomillashtirish, shu 
jumladan xalqaro standartlar asosida, auditorlik xizmatlari sifatini oshirishga va 
ishbilarmonlar hamjamiyatining auditorlik tashkilotlari ishi natijalariga ishonchini 
qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazorat 
qilishning ta’sirchan tizimini shakllantirish;
yoshlarni auditorlik kasbiga jalb etish, xususan professional jamoat 
birlashmalarining tegishli oliy ta’lim muassasalari bilan faol hamkorligini 
ta’minlash; 
auditorlik tashkilotlarining xalqaro auditorlik tarmoqlariga jalb etilganlik 
darajasini oshirish, shu jumladan auditorlik tashkilotlarini, auditorlarni auditning 
xalqaro standartlarini qo‘llash masalalarida faol uslubiy jihatdan qo‘llab-
quvvatlashni tashkil etish; 
auditorlar respublika jamoat birlashmalarining xalqaro audit standartlarini 
belgilovchi xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro hamkorlik qilish, ushbu standartlarni 
qo‘llash sohasida jahonning ilg‘or tajribasini ommalashtirish bo‘yicha faoliyatini 
faollashtirish masalalari ko‘rib chiqildi. SHuningdek, ushbu Qarorda yana 
quyidagilar belgilab qo‘yildi: 
hisobot yili yakuni bo‘yicha quyidagi shartlardan bir vaqtning o‘zida 
ikkitasiga javob bergan tijorat tashkilotlari ham har yili majburiy auditorlik 
tekshiruvidan o‘tishi lozim:
aktivlarning balans qiymati eng kam ish haqining 100 ming barobar 
miqdoridan ortiq bo‘lsa; 
mahsulotlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan tushum eng kam 
ish haqining 200 ming barobar miqdoridan ortiq bo‘lsa; 
xodimlarning o‘rtacha yillik soni 100 kishidan ortiq bo‘lsa; 

---

257 
b) auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini faqat Xalqaro buxgalterlar 
federatsiyasi tomonidan nashr etiladigan xalqaro audit standartlari asosida amalga 
oshiradi; 
v) majburiy auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazuvchi auditorlik tashkilotlari ishi 
sifatining tashqi nazorati natijalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 
veb-saytida e’lon qilinadi
75
. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, bemalol aytishimiz mumkinki, O‘zbekistonda 
auditorlik faoliyati bo‘yicha qonuniy va huquqiy baza anchagina rivojlantirilgan va 
navbatdagi masala sug‘urta faoliyatida ham kuchli huquqiy bazani shakllantirish 
lozim bo‘ladi, va shu asosida iqtisodiyot tarmog‘ida faoliyat ko‘rsatilsa, mamlakat 
iqtisodining barcha yo‘nalishlari baravar rivojlanadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 
Bizning ilmiy izlanishlarimiz natijasida sug‘urta tashkilotlari moliyaviy 
hisoboti auditining asosiy yo‘nalishlari sifatida uchta bo‘limni taqdim qilamiz: