M abduraimova, N. Abdullaeya

 
 
Nazorat savollari: 
 
1.
Sug‘urta tashkilotining moliyasi degandan nimani tushunasiz.
 
2.
Sug‘urta tashkilotining moliyaviy resurslarini joylashtirish deganda nimani 
tushunasiz.
 
3.
Sug‘urta tashkilotlarida moliyaviy resurslarni joylashtirishning nazariy 
asoslari bo‘yicha qaysi iqtisodchi olimlar nazariyasini bilasiz.
 
4.
Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslarini qaysi davlat organi nazorat 
qiladi.
 
5.
Sug‘urta tashkilotlarining moliyaviy resurslarini nazorat qilishning 
zarurligi va ahamiyati nimada.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

153 
VII BOB. SUG‘URTA TASHKILOTLARIDA MOLIYAVIY NATIJANING 
SHAKLLANISHI 
 
7.1
 
Sug’urtalovchining moliyaviy barqarorligini asosiy yo’nalishlari 
 
Moliyaviy barqarorolik tushunchasi “to’lovga layoqatlilik” tushunchalari 
bilan uzviy bog’langan. Sug’urta tashkiloti qonunchilik yoki shartnomalar orqali 
belgilangan majburiyatlarni so’zsiz bajarishi uchun “to’lovga layoqatlilik 
marjasi”ga, ya’ni aktivlarining majburiyatlarga nisbatan oshishiga erishi lozim. 
Sug’urta kompaniyalari faoliyatining moliyaviy ko’rsatkichlarini tahlil 
qilishda kompaniya faoliyatining quyidagi ikki asosiy jihati ajratib olinadi. Bular: 

sug’urta kompaniyasining to’lov qobiliyati; 

moliyaviy barqaroorlik holati. 
Sug’urtalovchining (qayta sug’urtalovchinig ) to’lov qobiliyati-
sug’urtalovchining (qayta sug’urtalovchining) o’z moliyaviy majburiyatlarini o’z 
vaqtida va to’liq bajara olish qobiliyati. To’lov qobiliyatining asosi bo’lib, 
shakllantirilgan ustav kapitali, yetarli sug’urta zahiralari shuningdek qayta sug’urta 
qilish tizimining mavjudligi hisoblanadi. 
Moliyaviy barqarorlik bu- sug’urta kompaniyasining uning faoliyatiga 
noqulay ichki va tashqi ta’sirlar o’tkazilganda ma’lum vaqt davomida to’lov 
qobiliyatining mavjud darajasini saqlab qolish imkoniyati deyishimiz mumkin. 
Sug’urta kompaniyalarining moliyaviy holatini turli tomonlarini ifodalovchi 
moliyaviy ko’rsatkichlar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 

Ishonchlilik ko’rsatkichlari bu mavjud pul mablag’lari va yoki 
aktivlarini sotish hisobiga sug’urta kompaniyasi tomonidan majburiyatlar o’z 
vaqtida bajarilishini ta’minlash qobiliyatini ifodalaydi. Uni ifodalash uchun asosan 
shoshilinch va joriy ishonchlilik koeffitsientlaridan foydalaniladi. 

Moliyaviy barqarorlik ko’rsatkichlari 
(kapital tuzilmasi)- 
kompaniyani 
moliyalashtirish manbalarida xususiy va qarz mablag’lari nisbatini aks ettiradi, 
ya’ni kompaniyaning moliyaviy mustaqillik darajasini ifodalaydi. Bu esa 

---

154 
kompaniyalar barqarorligining muhim xususiyati hisoblanadi. Uni ifodalash uchun 
asosan to’lov qobiliyati va moliyaviy mustaqillik koeffitsientlaridan foydalaniladi. 

Rentabellik ko’rsatkichlari bu sug’urta kompaniyalari faoliyatining 
foydaliligini namoyon etadi. Uni ifodalash uchun asosan sug’urta faoliyati 
rentabelligi, xususiy kapital rentabelligi, aktivlar rentabelligi, xarajatlar 
rentabelligi, investitsiyalar rentabelligi koeffitsientlaridan foydalaniladi. 

Investitsiya portfelining sifati bu – sug’urtalovchining investitsiya 
strategiyasi uning passivlar tuzilmasiga qanchalik mos kelishini, shuningdek 
investitsiya daromadlarining kompaniya daromadliligining umumiy darajasiga 
ta’sir darajasini aniqlash juda muhimdir. 
Sug’urta kompaniyalari investitsiyalarini sifatini tahlil qilish davomida 
quyidagi muhim omillar ko’rib chiqiladi: 

Investitsiya aktivlarini diversifikatsiya qilish; 

Investitsiya aktivlari sifati; 

Aktivlarni taqsimlash strategiyasi; 

Investitsiyalarning daromadliligi va hokazolar. 
Sug’urta faoliyati ko’rsatkichlari sug’urta kompaniyasining asosiy faoliyati 
samaradorligi ta’minlangan taraqqiyot strategiyasini amaliy jihatdan amalga 
oshirish qobiliyati, kompaniyaning tadbirkorlik saloxiyati, soha xatarlarining 
kompaniya faoliyatiga ta’sir darajasini baholash ko’rib chiqiladi va baholanadi. 
O’zining kuchli tomonlaridan mumkin qadar foydalanish va o’zining zaif 
tomonlarini bartaraf etish uning joriy faoliyatida mujassamlashadi. Sug’urta 
kompaniyalari asosiy faoliyatini tahlil qilishda quyidagi omillar ko’rib chiqiladi. 
O’zining kuchli tomonlaridan mumkin qadar foydalanish va o’zining zaif 
tomonlarini bartaraf etish uning joriy faoliyatida mujassamlashadi. Sug’urta 
kompaniyalari asosiy faoliyatini tahlil qilishda quyidagi omillar ko’rib chiqiladi. 
Masalan, sug’urta operatsiyalari samaradorligi bu quyidagilar sug’urta 
operatsiyalar samaradorligini aks ettiruvchi asosiy ko’rsatkichlar qatoriga kiradi: 

sug’urta zahiralari bilan ta’minlanganlik; 

sug’urta to’lovlar koeffitsienti; 

---

155 

sug’urta mukofotlari va majburiyatlari o’sishi; 

sug’urta portfelining balansliligi; 

qayta sug’urta operatsiyalarining samaradorligi; 

sug’urtaning tuziladigan shartnomalar dinamikasi; 

ko’rsatiladigan xizmatlarni diversifikatsiya qilish; 

kompaniyaning tariff siyosati; 

ish yuritish koeffitsientlari va hokazolar. 
Sug’urta kompaniyasining moliyaviy barqarorlik reytingi kompaniya 
tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlar asosida, shuningdek “SAIPRO” ishonchli 
deb lozim topgan ochiq manbalardan olingan ma’lumotlar asosida beriladi. Shu 
bilan bir qatorda quyidagi ma’lumot manbalari reyting baholash uchun tanlab 
olinadi: 

moliyaviy hisob-kitob shakllari; 

buxgalterlik balansi; 

moliyaviy natijalar to’g’risida xisobot. 
Sug’urta tashkilotlari boshqa moliyaviy institutlar, xususan, banklar, 
investitsiya kompaniyalari, lizing tashkilotlari bilan bir qatorda moliyaviy 
tizimning asosiy bo’g’inlaridan biri hisoblanadi. Barcha moliya institutlarining 
umumiy xususiyati shundaki, ularning har biri maxsus pul jamg’armalarining 
shakllanishi va ularni boshqarish bilan shug’ullanadi. Biroq, faoliyat yo’nalishlari 
bo’yicha moliya institutlari bir-biridan farq qiladi. 
Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy resurslarning shakllanishi quyidagi holatlar 
bilan bog’langan: 

sug’urta tadbirkorlik faoliyatining muhim shakli sifatida sug’urta 
munosabatlari ishtirokchilarining risklarini moliyalashtirishga ixtisoslashgan; 

sug’urta himoyasini taqdim etish maqsadida o’ziga xos xususiyatga ega 
bo’lgan maxsus pul jamg’armalari shakllanadi, uning asosida risklar transferi 
yotadi; 
Sug’urta tashkilotining moliyaviy holati texnik sug’urta risklari va 
investitisiya riskining ta’siriga beriluvchi ko’plab omillarga bog’liq. 

---

156 
Sug’urta kompaniyasining moliyaviy resurslarini shakllanishi va ulardan 
foydalanish jaroyini nemis olimi G.Lukarsh tomonidan tadqiq etilgan.
Sug’urta tashkilotini ta’sis etish jarayonida o’z mablag’lari shakllanishining 
asosiy va yagona moliyaviy manbasi ustav kapitali hisoblanadi. Sug’urtalovchi 
vakolatli davlat organi tomonidan o’rnatilgan tartibda ma’lum miqdordagi o’z 
mablag’lariga ega bo’lishi lozim. Ozbekiston Respublikasining “Sug’urta faoliyati 
to’g’risida”gi Qonuni 12-moddasida sug’urtalovchining ustav fondiga muayyan 
talablar belgilangan. Bunga quyidagilarni ko’rsatib o’tish mumkin: 
Sugʼurtalovchilar ustav fondining eng kam miqdori qonun hujjatlari bilan 
belgilanadi. Sugʼurtalovchi ustav fondining kamida toʼqson foizi muassislarning 
(ishtirokchilarning) pul mablagʼlaridan shakllantiriladi. Sugʼurtalovchining ustav 
fondini shakllantirish uchun kreditga, garovga olingan mablagʼlardan va boshqa 
jalb qilingan mablagʼlardan foydalanishga yoʼl qoʼyilmaydi. Sugʼurtalovchining 
boshlangʼich ustav fondi litsenziya olinadigan paytga qadar muassislar tomonidan 
shakllantirilgan boʼlishi va qonun hujjatlarida belgilangan ustav fondining eng kam 
miqdoridan kam boʼlmasligi kerak
35
.