|
OVQAT HAZM QILISH TIZIMINING YOSH
HUSUSIYATLARI VA OVQATLANISH GIGIYENASI
Tayanch tushunchalar:
Sut tishlar, oshqozon, jigar, so’rilish, moddalar
almashinuvi, oqsil, uglevodlar, vitamin.
Odam hayot faoliyatini saqlashi, mehnat qilishi, o‘sib, rivojlanishi uchun
tashqi muhitdan ovqat moddalarini qabul kiladi. Ovqat hazm qilish kanalida
mexanik maydalanadi, ximik parchalanadi, suriladi.
Odamning hazm qilishi kanali 8-10 m. uzunlikda bo‘lib, devori uch qavatdan:
ichki shilliq, o‘rta-muskul, tashqi-seroz qavatlaridan tuzilgan. Ovqat hazm qilish
kanaliga: og‘izbo‘shlig‘i va undagi organlar xalqum, qizil o‘ngach, oshqozon,
ingichka va yo‘g‘on ichaklar, yirik bezlardan jigar, me’da osti bezi kiradi.
Ovqatning tarkibida oqsillar, yog’lar, uglevodlar, vitaminlar, mineral tuzlar
va suv bo‘ladi.
Og‘iz bo‘shlig‘i daxlizi va xakikiy og‘izbo‘shlig‘idan tashkil topgan bo‘lib,
bu erda ovqat tishlar yordamida mexanik maydalanadi, so‘lak bezlaridan ishlab
chiqarilgan so‘lak yordamida qisman ximik parchalanadi.
Og’iz bo’shlig’i bezlariga (glandulae oris) naychalari
og’iz
bo’shlig’iga
ochiladigan katta va kichik so’lak bezlari kiradi. Kichik so’lak bezlari og’iz
bo’shlig’i shilliq pardasida yoki shilliq osti asosida joylashib kattaligi 1-5 mm
3
The Rignt Start to a Healthy Life. Contact : i.stegeman @eurohealthnet.eu, c.costongs @eurohealtnet.eu
EuroHealthNet, Rue de la Loi 67 , 1040 Brussels, Belgium, 194 bet mazmun mohiyatidan foydalanildi.
bo’ladi. Joylashgan joyiga qarab lab bezlari (glandulae labiales), lunj bezlari
(glandulae buccales), tanglay bezlari (glandulae palatinae) va til bezlari (glandulae
linguales
)
tafovut qilinadi.
Ishlab chiqargan suyuqligi tarkibiga qarab so’lak bezlari seroz, shilliq va
aralash bezlarga bo’linadi. Seroz bezlar (til bezlari) oqsilga boy suyuqlik, shilliq
bezlari (tanglay bezlati) shilliq, aralash bezlar (lab, lunj bezlati) aralash suyuqlik
ishlab chiqaradi.
So’lak bezlari birlamchi og’iz bo’shlig’ini qoplagan ektoderma epiteliyidan
rivojlanadi. Og’iz bo’shlig’i yon devori epiteliyi o’sib mayda lunj so’lak bezlarini,
yuqori devori epiteliyi tanglay, lab sohasi epiteliyi esa lab bezlarini hosil qiladi.
Katta so’lak bezlariga quloq oldi, jag’ osti va til osti so’lak bezlari kirib, ular
og’iz bo’shlig’idan tashqarida joylashsada, naylari og’iz bo’shlig’iga ochiladi.
Quloq oldi bezi (glandula parotoidea) seroz suyuqlik ishlab chiqaruvchi bez
bo’lib, og’irligi 20-30 g. U eng katta so’lak bezi bo’lib, noto’g’ri shaklga ega. Quloq
oldi bezi quloq suprasini oldida va pastida, pastki jag’ suyagi shoxining tashqi
yuzasida joylashib, qisman chaynov mushagini yopib turadi. Uni tashqi tomondan
fastsiya va teri qoplagan. Yuqorida bez yonoq ravog’igacha borsa, pastda pastki jag’
burchagigacha tushadi
4
.
Ona qornida bolaning 5 oyligidan boshlab sut tishlarining hujayralari vujudga
kela boshlaydi. Bolaning 6-8 oyligidan boshlab, sut tishlari chiqa boshlaydi. Avval
6 oylikdan kesuvchi so‘ng sut tishlari, kichik oziq tishlar chiqadi. Sut tishlari 20 ta
bo‘ladi: 2ta kesuvchi, 1ta qoziq, 2 ta kichik oziq tishlari. Sut tishlari 6-7 yoshdan
boshlab doimiy tishlar bilan o‘rin almashinadi. Bolaning 7 yoshida birinchi katta
ozik tishi, 8 yoshida 1nchi kesuvchi tishi, 9 yoshida 2 chi kesuvchi, 10 yoshda 1 chi
kichik oziq tishi, 13-16 yoshida katta og‘iz tishi,11-15 yoshida 2 chi oziq tishlar;
18-20 yoshida 3 nchi oziq tishlar chiqadi. Bolalarning sut tishlari doimiy tishlar
bilan almashinish davrida tishlarni parvarish qilishni o‘rgatish lozim. Uxlashdan
avval tishlarni chutka va poroshok bilan tozalash, ovqatlangandan so‘ng og‘izni iliq
4Anatomy of the Human Body.Henry Gray.Nega Assefa Alemaya University Yosief Tsige Jimma University.In collaboration with the Ethiopia Public Health Training Initiative,
The Carter Center, the Ethiopia Ministry of Health, and the Ethiopia Ministry of Education 2003. 499-560 betlar mazmun mohiyatidan foydalanildi.
sovuq suv bilan chayqash zarur. Bolalar juda sovuq yoki juda issiq ovqatlarni
iste’mol qilishi, tishi bilan qattiq narsalarni maydalashi mumkin emas.
Oshqozon ovqat hazm qilish kanalining kengaygan qismi hisoblanib, katta
odamlarda noksimon shaklida bo‘ladi. Oshqozonning kirish va chiqish qismlari,
tubi, katta, kichik aylanalari ajratiladi, Oshqozonning kirish va chiqish qismlari
muskullardan tuzilgan bo‘lib, sfinter deb yuritiladi. Oshqozon ham boshqa hazm
kanallari singari shillik, muskul, seroz qavatlaridan tuzilgan bo‘ladi. Oshqozon
shillik qavatining ostida 14 mln. oshqozon bezlari joylashgan bo‘ladi. Oshqozon
muskullari qisqargan vaqtda ovqat aralashadi. Oshqozonning hajmi katta odamlarda
o‘rta hisobda 2,5-3 dm
3
etadi. Ularda bir sutkada 1,5-2 dm
3
oshqozon shirasi ishlab
chiqariladi. Oshqozon shirasining 99% suv, 0,3-0,4% organik modda va tuzlardan
iborat. Oshqozon shirasi kislotik xususiyatga ega bo‘lib, tarkibida 0,3-0,4% xlorid
kislota saqlanadi. RN-2,5 teng. Oshqozon bezlarida shilliq modda ham ishlab
chiqariladi. Bu modda shillik qavatni turli ximik, mexanik ta’sirlardan saklaydi.
Bolaning yoshi ortishi bilan oshqozonning hajmi ham o‘zgarib boradi. YAngi
tug‘ilganlarda – 30-45sm
Z
bulsa, 10-12 yoshda 1500sm
3
bo‘ladi. Bolaning yoshi
ortishi bilan oshqozonning shakli ham o‘zgarib boradi. 2 yoshgacha oshqozon nok
shaklida bo‘lsa, 7 yoshda retorta kolba shaklida bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
