Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

 
11.3 Ақ ҳәм реӊли портландцементлер 
Ақ цемент клинкери
 
таза ҳәктас ҳәм ақ созтопырық тийкарында алынады. Олар 
қурамында темир ҳәм марганец оксидлери ҳәм сол сыяқлы қосымшалар болмаслығы керек, 
кери жағдайда цемент нохуш реӊлерде болыўы мүмкин. 
Шийки зат газ жанылғысында күйдирилиб, пайда болған клинкерди чинни ямаса реӊи 
шықпайтуғын металлардан таярланған шарчалар жәрдеминде майдалап
 
порошок
 
ҳалатына 
келтириледи. Ақ цемент 400 ҳәм 500 маркаларда ислеп шығарылады. 
Талапқа қарай аппақлық коэффициенти (абсолют шкала жәрдеминде, %) нурды 
қайтарыў коэффиценти жәрдеминде анықланады. Бунга кўра коэффициент ақ цемент 1 сорты 
80% ден, 2 сорты 75% ҳәм 3 сорты 68% ден кӛп болыўы керек. 
Реӊли цементлар ақ цементке ишқор орталығына шыдамлы пигментлер (охра, темир 
сурики ҳәм т.б.) араластырып алынады. Ақ ҳәм реӊли цементлер безеў қурылыс 

---

70 
араласпалары, лесницалар, бордюр таслары, пияда жоллары, архитектура қисмлари алыўда 
ислетиледи. 
Тампонаж портландцемент 
- клинкер, гипс ҳәм түрли қосымшалар тийкарында 
алынады ҳәм тийкарынан нефт ҳәм газ бурғылаў жумысларында ислетиледи. Цемент суўық 
(22±2
0
С) ҳәм ыссы (75±3
0
С) бурғылаўда сынаўдан ӛткизиледи. Тампонаж цемент 
аўырластырылған, қумлы, дузлы шароитда шыдайтуғын ҳәм гигроскоплиги кемейттирилген 
түрлерге бӛлинеди. Оған қойылған тийкарғы талаб 4х4х16 см тўсинчаларнинг (С

Ц=0,5) 
ийилиўдеги беккемлик шегарасы есапланады. 
Гилтопырықлы цемент
клинкери ҳәктас ҳәм бокситлер тийкарында алынады. Цемент 
сапасына калций алюмосиликатлары (геленит) СаО·Al
2
O
3
·SiO
2
тәсир кӛрсетеди. Бир 
калцийли алюминат СаО·Al
2
O
3
гилтопырықлы цементтиӊ тез қатыўын белгилейди. Цемент 
қурамында СаО·2Al
2
O
3
да азмаз болыўы мүмкин. Цемент орталық температурасы 25
0
С ға 
шекем болғанда жоқары беккемликке ериседи. Бул шароитда гилтопырықлы цемент әпиўайы 
цемент 28 сут. ерискен беккемликке 3 сутка даўамында ериседи; ол 400, 500, 600 маркаларда 
ислеп шығарылады. Оныӊ қатыўы басланыўы 30 мин кейин, ақыры болса 12 саат болады. 
Цемент қурамында калций ишқори ҳәм үш калцийли алюминаттыӊ болмаслығы оныӊ 
коррозияныӊ биринши ҳәм екинши түрлерине шыдамлылығын тәмийинлейди. Бирақ 
гилтопырықлы цемент кислоталар ҳәм ишқорларга шыдамсыз болғаны ушын әпиўайы 
цемент ҳәм ҳәк пенен араластырып ислетип болмайды. 
Бул цемент қыммат баҳалығын есапқа алып тек
 
арнаўлы орынларда, тез қатыў 
зәрүрлиги болғанда ҳәм жоқары температураға шыдамлы араласпалар ҳәм бетонлар алыўда 
ислетиледи.