Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

7.1-сҥўрет. Шахталы хумдон 
1-шахта; 2-жүклеў қурылмасы; 3-қыздырыў зонасы; 4-күйдириў зонасы; 5-суўытыў зонасы; 6-
ҳаўа берилетуғын гребен; 7-күйдирилген ҳәкти шығарып алыўшы механизм. 
Гидрат ҳәк ҳәкке (кипелкага) 60-70% суў араластырылғанда пайда болады. Бунда ҳәк 
кӛлеми 200-300% артады. Пайда болған гидрат ҳәк Са(ОН)
2
ниӊ жүдә майда бӛлекшелерден 
ибарат ақ реӊли порошокдан ибарат болады. Оныӊ еркин ҳалаттағы орташа тығызлығы 400-
450 кг

м
3
, тығызланған ҳалаттағы орташа тығызлығы болса 500-700 кг

м
3
қурайды. 
Гидрат ҳәги тоқтаўсыз ислейтуғын гидраторларда сӛндириледи, бунда пайда болған 
үлкен ыссылық ҳәм суў пуўы бӛлек ҳалаттағы ҳәктиӊ
 
порошок ҳәкке айланыўына хызмет 
етеди. 
Ҳәк араласпасы ҳәк кипелкаға массасына салыстырғанда 200-300% суў қосылып 
таярланады. Бунда сӛндирилген ҳәктиӊ массасы 2-2,5 мәрте артады ҳәм ӛним кӛлеми 
кӛбейеди. Ҳәк кипелкаға массасына қарай суў муғдары 300% тен кӛбирек қосылса ҳәк сүти 
пайда болады. 
Ҳәк араласпасы толық механизацияласқан арнаўлы араласпалар таярлайтуғын цехларда 
ҳәк сӛндириўши машиналарда бӛлек ҳалаттағы ҳәкти сӛндирип алынады. Бул усылда ҳәк 
сӛндирилгенде ҳәк араласпасыныӊ сапасы жоқары болады ҳәм сӛндириў процесси тезлеседи. 
Киши қурылыс майданларында бӛлек-бӛлек ҳәк арнаўлы хандақларда (чуқурларда) суў 
менен араластырылған ҳалда кеминде еки ҳәпте даўамында сӛндирилади. Бул усылда ҳәк 
сӛндирилгенде сӛнбеген бӛлекшелер муғдары нормадан аспаўы шәрт, кери жағдайда ӛним 
араласпалар алыўда ислетилгенде жарықлар пайда болыўы мүмкин. 
Ҳәктиӊ қатыўы.
Ҳаўада қатыўшы ҳәк сӛндирилгеннен кейин ашық ҳаўада әсте-
ақырын кебеди ҳәм ҳаўа қурамынан СО
2
газин алып қатады. 
Сӛндирилген ҳәк тӛмендегише карбонласады: 
Са(ОН)
2

СО
2

СаСО
3

Н
2
О 

---

53 
Ҳәк байланыстырыўшысы
 
қатыў процессинде Са(ОН)
2
бӛлекшелери бир-бирине 
жақынласады, тығызласады, әсте-ақырын кристалланады ҳәм кристалланыў процессиниӊ 
тереӊлесиўи беккем қурылыс материалы пайда болыўына себеп болады. Ҳәк 
байланыстырыўшысы тийкарындағы материаллар беккемлигин тезликте асырыў ушын 
оларды ыссылық пенен қайта ислеў усыныс етиледи. Ыссылық Са(ОН)
2
карбонластырыў 
процессин (кристалланыўын) тезлестиреди.