Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

 
3.2.3 Метаморфик таў жыныслары 
Метаморфик жыныслар таў жынысларыныӊ жердиӊ тереӊ қатламларында жоқары 
басым ҳәм температура астында ӛзгериўинен пайда болған. Метаморфик жыныслар 
структурасы-текстурасы пайда болыўында басымныӊ бағыты үлкен рол ойнайды. 
Метаморфизм процессине таў жыныслары қурамындағы суў ҳәм карбон кислоталары үлкен 
тәсир кӛрсетеди. 
Метаморфик жынысларды пайда етиўши минералларға магматикалық жынысларда 
ушырасатуғын дала шпатлары, кварц, слюда, роговая обманка, шӛгинди жынысларға тән 
болған калцит, доломит минераллары, арнаўлы метаморфик жыныслар киреди. 
3.3 Табийий тас материаллары ҳәм буйымларын ислеп шығарыў 
 
3.3.1 Қурылыста ислетилетуғын таў жыныслары 
Магматикалық таў жыныслары. 
Таў жынысларыныӊ тереӊликте пайда болыўы, 
оларды тығыз, беккем, ширайлы текстуралы болыўын тәмийинлейди. 
Гранит - 
кварц (25-30%), дала шпаты (ортоклаз, 35-40%) ҳәм слюдадан (5-10%) ибарат. 
Ол аш күл реӊ, күл реӊ, пушти, қарамтыр-қызыл, сары реӊлерде болады. Граниттиӊ 
қысылыўдағы беккемлиги-120-250 МПа. Ол морт материал болғаны ушын соққылы 
тәсирлерден сақлаў керек. 
Граниттиӊ геўеклиги 1,5% әтирапында болып, суў сиӊдириўшеӊлиги жүдә киши (0,5% 
кӛлем бойынша) болады. 
Гранит ақ, сары, күл реӊ, пушти, қызыл реӊлерде болып, текстурасы жүдә ширайлы 
болады. Оныӊ беккемлиги, суўыққа шыдамлылығы ҳәм желиниўдеги қарсылығы жоқары 
болғаны ушын имарат цоколларында, фонтан ҳәм қирғоқ қапламларында, кислотаға 
шыдамлылық талаб етилген орында ҳәмде жоқары беккемликтеги бетон таярлаўда ири 
толтырыўшылар сыпатында ислетиледи. 
Сиенит-
калийли (50-70%) ҳәм натрийли (10-30%) дала шпатлары, реӊли 
минераллардан (10-20%) қуралған. Сиенит қурамында кварц (10-15%) болса, сиенит кварцлы 
сиенит деп жүритиледи. Сиенит пушти, күл реӊ, кӛкимтир реӊлерде болады. 
Диорит-
дала шпаты (45-50%), кварц (20-25%), реӊли минераллардан ибарат. Реӊли 
минераллардан роговая обманка кӛбирек болады. Диорит беккем (150-300 МПа), суўыққа 

---

22 
шыдамлы, соққы ҳәм желиниўге қарсылығы жоқары жыныс. Сол себепли қаплаў-безеў 
жумысларында, жол қапламаларында ҳәм скулптурада ислетиледи. 
Габбро-
дала шпаты (плагиоклаз), күл реӊ ҳәм қарамтыр (авгит, оливин) минераллардан 
ибарат. Габбро тығызлығы 2,9-3,0 г

см
3
, қысылыўдағы беккемлиги 200-300 МПа.