Pedagogika 018, 1-son Bosh muharrir

PEDAGOGIKA 2018, 5-son
 
56 
 
Xorazmiy “Zij”i xalifalikdagi dastlabki astronomik asarlardan biri bо‘lgan. 
Olim bu asarini 830-yil atrofida yozgan. Unga Xorazmiyning zamondoshlaridan 
Farg‘oniy, Hoshimiy va boshqa olimlar yuksak baho berishgan. Abu Rayhon 
Beruniy bu “Zij”ni sharhlashga uchta asarini bag‘ishlagan. Olimlarning 
ta’kidlashicha, fan tarixida ispaniyalik arab astronomi Maslama Majritiy 
tomonidan 1007-yili kо‘chirilgan nusxa muhim rol о‘ynaydi. Bu nusxani
1126-yili Adelard Bat Ispaniyada lotinchaga tarjima qilgan. Xorazmiy “Zij”i hozir 
mana shu lotincha tarjimada mavjud. 1914-yili X. Zuter “Zij”ning lotincha 
matnini nashr etgan. Shu nashr asosida O. Neygubauer 1962-yili uning inglizcha 
tarjimasini nashr etgan. Xorazmiy “Zij”ining Yevropa faniga ta’siri X. Zuter,
K. A. Nallino va I. Y. Krachkovskiylar tomonidan yaxshi о‘rganilgan. Fanlarning 
tarixi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar yakdillik bilan ta’kidlashicha, 
Xorazmiyning bu asari unga arifmetik va algebraik risolalari kabi bunday 
asarlarga ehtiyoj tug‘ilgan paytda yuzaga kelgan va bu asari bilan olim 
astronomik asarlar yozilish uslubini standartlashtirgan. Bu standart esa to 
Ulug‘bek “Zij”igacha о‘z kuchini saqlagan
1
. 
Xorazmiy о‘z “Zij”ida boshlang‘ich meridian sifatida, hind an’anasiga 
kо‘ra, Arin (hozirgi Hindistondagi Ujayn) shahridan о‘tgan meridianni tanlagan. 
Ovrо‘pada XIII asrda Rojer Bekon va buyuk Albert ham Arin meridiani 
g‘oyasining tarafdorlari bо‘lganlar. Arin g‘oyasiga kо‘ra, Ayyalik Petr 
(Fransiyadan) 1410-yili о‘ziniing “Yer tasviri” nomli asarini yozdi. Bu asarning 
1487-yili chop etilgan bir nusxasidan Xristofor Kolumb foydalangan. 
Kolumbning о‘ziga tegishli nusxa hoshiyasiga yozgan eslatmalariga kо‘ra, Arin 
g‘oyasi unda yerning noksimon ekanligi va yerning Aringa diametral qarama-
qarshi tarafida Aringa о‘xshash joy bо‘lishi kerakligi haqida tasavvur hosil qilgan. 
Shunday qilib, Xorazmiyning “Zij”i geografiya sohasidagi buyuk kashfiyotlarga 
ham aloqador bо‘lgan. 
Xorazmiyning geografiyaga oid “Surat ul-arz” asarining yozilgan yili aniq 
ma’lum emas. Akademik V. V. Bartold bu asar 836 va 847-yillar orasida 
yozilganligini aniqlagan. Asar bizgacha 1037-yili kо‘chirilgan yagona arabcha 
1
http://www
. ferlibrary.uz/muso-al-horazmiy 

---