Bilim Ta’l Ta’l “oliy m sohasi: lim sohas lim yo’na oliy V t y matem

6.5.
 
Tashqi savdoda baholarning shakllanish xususiyatlari
Tashqi savdoga tahliliy yondashishda indekslar usulining ahamiyati katta. 
Chunki zamon va makonda tashqi savdoni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Baho indeksi quyidagi formula yordamida hisoblanadi: 
Paashe formulasi. 
Ba’zi hollarda ayrim tovarlar uchun baho indeksini hisoblashga to‘g‘ri keladi. 
Tashqi savdoni fizik hajmidagi o‘zgarishlar umumiy tarzda quyidagi indeks orqali 
ifodalanadi: 
ayrim tovarlar uchun esa: 

---

95
Bundan tashqari tashqi savdo shartini ifodalovchi indek 
Bu erda: I
re
– eksportning o‘rtacha baho indeksi. 
I
ri
– importning o‘rtacha baho indeksi. 
Shu bilan birga tashqi savdo strategiyasini ifodalab beruvchi import kvota va 
eksport kvota darajasi va indeksi hisoblanadi. 
Eksport kvotasi darajasi: 
Tashqi savdoni rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilishda eksport va import 
elastikligi koeffisenti hisoblanadi. 
Eksport elastikligi: 
Bu erda o‘sishning mutlaq qiymatini ifoda etadi. 
Birinchi ko‘rsatkich YaIMning o‘sish tendentsiyasiga nisbatan eksport o‘sish 
tendentsiyasi nisbatini aniqlaydi. Ya’ni, mahsulot eksporti YaIM o‘sish ta’siri va 
eksport hajmi real o‘sishini ifodalaydi. 
Ikkinchi ko‘rsatkich esa YaIM o‘sishi bilan import hajmi o‘sishi o‘rtasidagi 
bog‘liqlikni ifodalab, ularning o‘sish tendentsiyalarini o‘zaro taqqoslashga imkon 
beradi. 
Statistika yuqorida aytib o‘tilgan ko‘rsatkichlardan tashqari tashqi savdo salmog‘i, 
uning turilishi ham keng o‘rganadi.
14
14
http://economical.uz/2016/05/03/tashqi-savdo-baholari-statistikasi/ 

---

96
Xalqaro savdo amaliyotida o‘ndan ortiq shartnoma sharoitiga bog‘liq bir 
necha va o‘sha tovarga o‘rnatilishi mumkin bo‘lgan narx turlari mavjud. Narxlar 
ro‘yxati xalqaro savdo atamalari qoidalari «INKOTERMS»da bayon etilgan. 
Shartnoma shartlarini shakllantirishda bazis yoki o‘tgan davr uchun preyskurant 
narxlaridan foydalaniladi. U narxlar maxsus preyskurant – spravochniklarda 
keltiriladi. Standartga muvofiq eksport qilinuvchi tovarlar «G‘OV», «G‘OV – 
jo‘natish porti», «G‘OV – franko – quruqlik chegarasi» baholarida, import 
qilinuvchi tovarlar «CIF», «CIF – import belgilangan port», «CIF – import 
belgilangan mamlakat franko – quruqlik chegarasi» baholarida keltiriladi. 
«G‘OV» bahosi sotuvchi mamlakat chegarasida vujudga keladi. Ammo, 
xalqaro shartnomalarni tuzishda shu narsani nazarda tutish lozimki, INKOTERMS 
sotish harid qilish shartlari bazis hisoblanib, savdo – sotiq qiluvchi tomonlar uchun 
majburiy emas.
15
Tomonlar o‘zlarini qoniqtirgan qoidalarni ishlab chiqishi mumkin. Bunda, 
G‘OV abbrevaturasi, masalan AQSh savdo qonuniga ko‘ra umuman 
INKOTERMSdan boshqa shartlarni anglatadi. 
Shu sababli har bir muayyan sharoitda turli mamlakatlarda amal qiluvchi 
savdo qoidalari bilan yaqindan tanishib chiqish zarur, ya’ni milliy INKOTERMS 
bilan G‘OV qiymati quyidagicha shakllanadi: 
Tovarning kontrakt qiymati Q tovarni kema sathiga olib kelish bilan bog‘liq 
barcha harajatlar Q «Erkin sathga» ortish (eksport bojini hisobga olgan holda) 
G‘OV qiymati tashqi savdo pirovardida qayd etiladi va eksportyor o‘z sherigidan 
olishi kerak bo‘lgan qiymatni bildiradi. 
CIF import qiymati import qiluvchi mamlakat chegarasida yuzaga keladi. 
CIF sharoiti bo‘yicha tovarlarni etkazib berishda sotish bahosiga quyidagilar 
kiradi: 
Tovarning o‘z bahosi Q tovarni belgilangan portgacha etkazib berish 
transport harajatlari(fraxt) Q tovarni sug‘urtalash harajatlari. 
Agar fraxt va G‘OV bahosini nazarda tutsak, CIF bahosini quyidagicha 
ifodalash mumkin: 
G‘OV qiymati Q Fraxt Q Eksport qiluvchi chegarasidan import qiluvchi 
mamlakat chegarasigacha sug‘urtalash. 
CIF sharti bo‘yicha mahsulot etkazib berishda sotuvchi transport vositalarini 
fraxt qilishi, fraxtni to‘lashi, tovarni jo‘natish portiga etkazish, o‘z hisobiga 
transpotrga ortish, haridorga to‘lov hujjatlarini topshirish(kinosament) kerak. 
Sotuvchi tovarni sug‘urtalashi shart bo‘lib, haridorga sug‘urta polisini topshirishi 
zarur. Haridor tovarni tushirib olish, uni omborxonaga joylash va saqlash bilan 
15
http://economical.uz/2016/05/03/tashqi-savdo-baholari-statistikasi/ 

---

97
bog‘liq harajatlarni o‘z zimmasiga oladi. Demak, tovarni tushirishgacha bo‘lgan 
harajatlarni sotuvchi, tushirgandan keyingi harajatlarni esa haridor o‘z zimmasiga 
olishi zarur. 
Xalqaro amaliyotda G‘OV va CIF baholarini aniqlashda asos CAFAcost 
(and freight), bahosi bo’lib, unga faqat tovarning bahosi va tashish(transport) 
harajatlari kiradi. Nazariya bo‘yicha xalqaro savdoni tahlil qilishda, jahon bo‘yicha 
import va eksport qiymati teng bo‘lishi kerak. Afsuski, amalda bunday bo‘lmaydi. 
Sababi eksport G‘OV baholarida, import esa CIF baholarida hisobga olinadi. 
Ushbu holatni xalqaro savdoni tahlil qilishda yodda tutish zarur. 
AQSh statistikasida to‘lov balansida eksport va import G‘OV baholarida 
hisoblanadi. 
MHT kabi xalqaro hisoblar faol iqtisodiy operatsiyalar, yig’im hisoblar va 
aktiv va passiv balanslarda xam ishtirok etadi. Iqtisodiy operatsiyalar yig’ini to’lov 
balansi deb ataladi. Xalqaro hisoblarni umumiy ta’suroti (SNS misolida raqamli 
masala qo’llanilishi bilan) 26.3. jadvalida ko’rsatilgan. 3ta joriy hisoblar 
maxsulotning hisobidan, asosiy va qo’shimcha daromadlaridan iborat. Asosiy 
daromat hisobi SNSdagi asosiy daromadlarning taqsimlashiga mos keladi, 
qo’shimcha daromadlar esa SNSdagi qo’shimcha daromadlarning taqsimlashiga. 
RPB-6da daromadlar hisoblarining atamalarida “taqsimlash” va “qayta taqsimlash” 
kabi so’zlar ishlatilmaydi. Buning sababi – ularda bir tarafning ikkinchi tarafiga 
nisbatdan taqsimlash va qayta taqsimlash jarayoni ko’rsatilmaydi, faqatgina bir 
tarafning nuqtai nazaridan daromadlarning ko’rinishi taqdim etiladi. 
Xalqaro hisoblarida hisob bo’lmaganligi sababli, mablag’lardan mos ravishda 
foydalanish, pensiya xuquqlarini o’zgartirishlarini to’g’irlash ikkilamchi 
mablag’larni hisobga kiritilganligidan so’ng aloxida bandta paydo bo’ladi. (chet 
eldan tushadigan pensiyalar, ayni damda ko’pchilik mamlakatlar uchun kichik 
qiymatni tashkil etadi.) 
Halqaro hisoblarda ishlab chiqarish hisoblarida aniq analoglar mavjud emas, 
ta’lim mablag’larining hisobi va mablag’larning ishlatish hisobi, lek halqaro 
hisoblar, ishlab chiqarish, is’temol qilish (yoki kapitalni yyog’ish) Maxsulotlarning 
Import va Eksportlari barcha hollarda oddiy iqtisodiy operatsiyalar turida ko’zdan 
kechiraladi, konteksdagi noma’lum xalqaro operatsiyalar keyinchalik oraliq 
is’temol sifatida foydalaniladimi, oxirgi is’temol yoki kapital yeg’ish, yoki ular 
eksportlanadi. Maxsulotlarni o’z tabiati bo’yicha is’temol qilish ichki iqtisodiy 
xususiyatga ega. Maxsulotlar va xizmatlar hisobi faqatgina maxsulotlar va 
xizmatlar importi va eksportidan iborat. Bular transchegara aspektlariga ega 
bo’lgan yagona iqtisodiet maxsulotlar va xizmatlar operatsiyalaridir. Maxsulotlar 

---

98
va xizmatlar ma’lum bir iqtisodiyot mulk bir davlatdan boshqa davlatga o’tayotgan 
paytida ro’yxatga olinadi. Odatda mulkning o’zgarishi uning joy almashishiga olib 
keladi, lekin bu xarakat doim talab etilmaydi. Maxsulotlar chet elda qayta sotish 
jarayonida o’z egasini o’zgartirishlari mumkin. Bu xarakatlar maxsulot uchinchi 
egaga sotilmagunicha sodir bo’ladi. O’z joyini o’zgartirayotgan maxsulotlar bir 
davlatdan boshqa davlatga o’tgan iqtisodiy mulk shaklini o’zgartirishsiz import va 
eksport maxsuloti bo’lib hisoblanmaydi. Shunday qilib, chet elga qayta ishlash 
uchun yuborilgan va mamlakatimizga qaytib kelgan maxsulotlar import va eksport 
maxsulotlarning safiga qo’shilmaydi, ammo eksport va import xizmatlari bo’yicha 
faqatgina maxsulot qayta ishlanganligi uchun xizmat narxiga qo’shimcha narx 
belgilanadi. 
To’lov balansida aloxida e’tibor maxsulotlar va xizmatlardagi farqga 
qaratiladi. Bu farq iqtisodiyot siyosatini qiziqishlarini tasvirlaydi, chunki 
maxsulotlar va xizmatlar turli xil xalqaro shartnomalarning ob’ektlari bo’lib 
hisoblanadi. Bundan tashqari u boj manbailaridan kelayotgan maxsulotlarning 
ma’lumotlarini ko’rsatadi. Ammo boshqalar barcha xizmatlar xaqida ma’lumotni 
to’lov xujjatlaridan va tekshiruvlardan olishadi.