Konstruktsion materiallar texnologiyasi

Metall asosidagi kompozitsion materialar. 
Metall matritsaga ega kompozitsion 
materiallar (MKM) ning ishlash xususiyatlari, olovbardoshligi, bikrligi, solishtirma 
mustahkamligi metall qotishmalardan ustun turadi. Bu yerda matritsa bilan 
to’ldiuvchi yuza orasida fizik-kimyoviy ta’sir mavjud bo’lib, u asosan diffuzion va 
kimyoviy jarayonlar natijasida sodir bo’ladi. Bu unumli universal texnologiyani 
izlab topish hamda kompozitsion materialning tarkibini tanlash imkoniyatini 
yaratadi. To’ldiruvchi elementlarning yangi turlarini ko’paytirish MKM ning 
qo’llanilish sohalarini yanada kengaytirishga imkon beradi. Masalan, 
samolyotsozlikda va fazoviy kemalarni yaratishda ishlatiladigan vositalar, 
antennalar, quyosh energiyasidan foydalanuvchi qism vositalari kabi vositalarni 
tayyorlashda MKM dan foydalaniladi. MKM larning qattiq mayda donalar bilan 
mustahkamlangan kukun metallurgiyasi mahsulotidan foydalanib, yaratilgan 
materiallar, 
ma’lum 
yo’nalishda 
kristallantirilgan 
materiallar, 
tolali 
to’ldiruvchilardan foydalanilgan materiallar va hokazolar kiradi. Bunday 
materiallarga, masalan, SAP yoki ko’p komponentli po’latlar, metall-sopol qattiq 
qotishmalar va hokazolar kiradi. Sanoatda dispersion mustahkamlikka ega bo’lgan 
titan, nikel yoki alyuminiy asosidagi olovbardosh kompozitsiyalar ko’p ishlatiladi. 
Masalan, Cr-Ni asosidagi kompozitsiyaning uzoq muddatli mustahkamligi (δ=100) 
115 MPa ga teng. Demak, material 1000
o
C temperaturada 100 soat davomida 115 
MPa kuchlanishga chiday oladi. Korroziyabardosh kompozitsion qotishmalar ham 
ishlab chiqilgan va sanoatda qo’llanilmoqda. Bunga ferrotitanitlarni misol qilib 
ko’rsatish mumkin, ularning asosini legirlangan temir qotishmalari tashkil qilib, 
unga 10-75 % titan karbit qo’shimchalar sifatida qo’shiladi. Тarkibida 
mustahkamlovchi qo’shimchalar sifatida 20-45 % titan karbit bo’lgan hamda xrom, 
molibden, volfram, alyuminiy hamda nikel bilan kompleks legirlangan temir asosida 
kompozitsion qotishma agressiv muhitda ishlaydigan podshipnik vositalari, 
tegirmonda ishlaydigan zoldirlarni tayyorlashda ishlatiladi. Bunday materiallarda 
mustahkamlovchi jism sifatida metall bo’lmagan elementlarning tolalari yoki qiyin 
eriydigan birikmalar hamda metalldan tayyorlangan simlardan foydalaniladi. 
Тolalarning diametri 1 mkm dan 50 mkm gacha bo’lishi mumkin, simlarning 

---

diametri esa 0,1-0,3 mm ni tashkil qilishi mumkin. Odatda tola va simlarning 
uzunligi diametr uzunligidan o’n martalab katta bo’ladi. Alyuminiy asosidagi 
kompozitsiyalarda 0,15 mm diametrli po’lat, sim, armatura sifatida qo’llanilganda 
mustahkamlik δ=3600 MPa ga yetadi, ya’ni bu alyuminiyning mustahkamligidan bir 
necha o’n marta ko’pdir. Alyuminiy va titan asosidagi tolasimon qo’shimchalarlarga 
ega bo’lgan kompozitsiyalar ko’proq samolyotsozlik va kosmik kemasozlikda keng 
qo’llaniladi. Chunki bu sohada materiallning solishtirma mustahkamligi muhim 
ahamiyatga ega. Bunday materiallar mashinasozlikda, kema sanoati va boshqa 
sohalarda ham ko’plab ishlatiladi.