Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Rasm 5.2 da “Temir-uglerod” tizimidagi qotishmani sovutishdagi grafigi 
Q
ot
is
hm
a 
Sovutishda bir 
fazadan ikkinchi 
fazaga o’tish 
harorati. Grafik 
bo’yicha. 
Qotishmani sovutishda 
o’tayotgan jarayonlar. 
Natijaviy 
mikrostruktura 
Sxema rasmi. 
K
1 
1 dan 2 gacha 
Suyuq qotishmani sovutish 
Ferrit va o’lchamli tsementit. 
2 dan 3 gacha 
Suyuq 
qotishmadan 
austenit 
kristallarini 
ajratilishi s.f. 

---

120 
3 dan 4 gacha 
Austenitni sovutish 
4 dan 5 gacha 
Austenitdan 
ferrit 
kristallarini ajralishi: 
A
→
F 
5 dan 6 gacha 
Ferritni sovutish 
6 dan 7 gacha 
Ferritdan 
o’lchamli 
tsementitni ajralishi 
F
→
TS
III 
K
2 
1 dan 2 gacha 
Suyuq qotishmani sovutish 
Ferrit va perlit 
2 dan 3 gacha 
3 dan 4 gacha 
Suyuq 
qotishmadan 
austenit 
kristallarini 
ajralishi: 
F
→
A 
Austenitni sovutish 
4 dan 5 gacha 
Austenitdan 
ferrit 
kristallarini ajralishi 
A
→
F 
5-5
1 
5
1 
dan 6 gacha 
Evtektoidni almashish 
A
0.8
→
P
0.8 
(F
0.025
+TS
6.67
) 
Ferritdan 
uchlamchi 
tsementitni ajralishi: 
F
→
TS
III 
K
3
S
=0,8
1 dan 2 gacha 
Suyuq qotishmani sovutish 
2 dan 3 gacha 
Suyuq 
qotishmadan 
austenit 
kristallarini 
ajralishi:
S.F.
→
A 
3 dan 4 gacha 
Austenitni sovutish 
4-4
1 
Evtektoidli almashish 
4
1
dan 5 gacha 
A
0.8 
P
0.8 
(F
0.025
+TS
6.67
) 
Ferritdan 
uchlamchi 
tsementitni ajralishi: 
F
→
TS
III 
K
4 
1 dan 2 gacha 
Suyuq qotishmani sovutish 
Perlit va ikkilamchi tsementit 
2 dan 3 gacha 
Suyuq 
qotishmadan 
austenit 
kristallarini 
ajralishi:
S.F.
→
A 
3 dan 4 gacha 
Austenitni sovutish 
4 dan 5 gacha 
Austenitdan 
ikkilamchi 
tsementit 
kristallarini 

---

121 
ajralishi:
A
→
TS
III 
5-5
1 
Evtektoidli aylanish 
A
0.8
→
P
0.025
+TS
6.67 
5
1
dan 6 gacha 
Ferritdan 
uchlamchi 
tsementit ajralishi: 
F
→
TS
III 
K
5 
1 dan 2 gacha 
Suyuq qotishma sovutish 
Perlit, ikkilamchi tsementit va ledeburit. 
K
5 
2 dan 3 gacha 
Austenitni kristallanish 
3-3
1 
3
1
-4 
(Birlamchi tsementitni) 
Evtektikali aylanish 
S.F.
4.3.
→ TS
Ledeburit 
4.3. 
(A
2.0.
+TS
6.67
) 
Austenitdan 
ikkilamchi
tsementit 
kristallarini 
ajralishi. 
A
→
TS
III 
K
7 
4-4
1 
4
1
-5 
Evtektoidli aylanish 
A
0.8
→
P
0.8
(F
0.025
+TS
6.67
) 
Ferritdan 
uchlamchi 
tsementitni ajralishi 
F
→
TS
III 
Birlamchi tsementit va Ledeburit 
1 dan 2 gacha 
2 dan 2
1
gacha 
Suyuq qotishmani sovutish 
Evtektikali aylanish 
K
6
S
=4,3 %
2-3 
3-3
1
3
1
-4 
S.f.
4.3.
→
A
e.d.4.3. 
(A
0.8
+TS
6.67
)
Austenitdan 
ikkilamchi 
tsementit 
kristallarini 
ajralishi 
A
→
TS
II 
Evtektoidli aylanish 
A
0.8.
→
P 
0.8
(F
0.025
+TS
6.67
) 
Ferritdan 
uchlamchi 
tsementit ajralishi: 
F
→
TS
III 
Ledeburit 
Ferrit tarkibidagi uglerodni hisobga olmasa (juda kam), unda barcha uglerod faqat perlit 
tarkibida bo’ladi. Bu holda po’lat tarkibidagi uglerod qo’yidagi hisob bo’yicha aniqlanadi.
100 % perlitda uglerodning miqdori=0.8 % S ga 
20 % perlitda uglerod mikdori-x
1 
% S 
U holda, 
X
1
=
20x0.8
100
=0,16 % S. 

---

122 
Po’lat tarkibidagi uglerod miqdorini aniqroq topish kerak bo’lsa, (ayniqsa kam uglerodli 
po’latlarda), u holda ferrit va uchlamchi tsementit ichidagi uglerodni ham hisobga olish kerak. 
Buni qo’yidagi hisoblar bo’yicha olib boriladi. 
100 % ferritda uglerod miqdori-0,25 % S (723
0
S haroratda) 
80 %ferritda uglerod miqdori-X
2
% S 
X
2
=
80x0,025
100
=0,02 % S. 
Demak, po’lat tarkibida uglerod: 
S=X
1
+X
2
=0,16+0,02=0,18 % ekan. 
Agar pщlat evtektoiddan keyingi bo’lsa, va uni strukturasi 95 % perlit va 5 % ikkilamchi 
tsementit bщlsa, (rasmda K
4
), uning tarkibidagi uglerod qo’yidagicha aniqlanadi: 
A) 100% perlitda uglerod miqdori-0,8% S 
95%--------------------------------------X
1
%S 
X
1
=
95x0,8
100
=0,76 % S. 
B) 100 % tsementitda uglerod miqdori-6,67 %S 
5%-------------------------------------------X
2
%S 
X
2
=
5x6,67
100
=0,33 % S. 
Demak, po’lat tarkibida uglerod miqdori: 
S=x
1
+x
2
=0,76+0,33=1,09 5 
Amaliyotni bajarishda har-bir talabaga po’lat yoki cho’yanning mikrostrukturasi beriladi. 
Talaba bu bo’yicha va berilgan grafik va rasmlar asosida po’lat yoki cho’yanga to’la tahlil 
berishi lozim. Strukturasi aniqlanadi, yoziladi. Grafik bo’yicha barcha termik o’zgarishlari tahlil 
qilinadi. Yakunida undagi uglerod miqdori topiladi va uni markasi aniqlanadi.
13
Nazorat savollari: 
1. Po’latlar qanday ko’rsatgichlarga qarab klassifikatsiya qilinadi? 
2. Uglerodli po’latlarning xossalariga uglerod qanday ta’sir qiladi? 
3.Oddiy sifatli po’latlar markirovkasidagi raqamlar nimani bildiradi? St5. 
4. Sifatli konstruktsion po’lat markirovkasidagi raqam nimani anglatadi? Stal30. 
5. Markirovka qatori oxiridagi “A” harfi nimani ko’rsatadi?
 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and 
Sons. UK 2014 
2.
T.Fischer., Materials Science for Engineering Students, 1st Edition Elsevier UK, 2008 
3.
Mikell P.Groover., Fundamentals of Modern Manufacturing Materials, Processes, and 
Equipment John Wiley and Sons inc USA 2010 
 
6-AMALIY MASHG’ULOT 
Nometall materiallar va ularning turlari bilan amaliy jihatdan qo’llanilishini o’rganish. 
Keramik materiallar. 
 
13
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and Sons.UK 2014 (350 р.)

---

123 
Ishdan maqsad: Masalada berilgan detalning ishlash sharoitiga qarab, materialning 
markasini tanlash, agar lozim bo’lsa material yoki detalning puxtaligini oshirish usulini tanlash 
va masalaning yechimini asoslashni o’rganish.