Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

Masalaning qo’yilishi: M
ateriallarni tanlash

Kerakli jihozlar: Amaliy mashg’ulotni bajarishda turli xildagi uslubiy qo’llanmalar, 
so’rovnomalar va plakatlardan foydalaniladi. 
Ishni bajarish uchun namuna: 
Mashinasozlikning umumiy qonuni bu eng kam sarf bilan (aqliy va jismoniy) mashinani 
yasash; oldiga qo’yilgan funktsional vazifalarini bajargan holda. Mashina detallari materiallarini 
tanlash ham shu qonunga bo’ysunadi. Material tanlab olingandan so’ng, detalni ishlash 
texnologiyasi-usuli tanlanadi. Bu esa birinchi navbatda ishlab chiqarish “programmasiga”, ya’ni 
ishlab chiqarish hajmiga (donalab, seriyalab, ko’plab ishlab chiqarish) bog’liq. Qolgan sharoitlar 
hisobga olinadi: asbob-uskunalarning borligi; keskich va boshqa asboblarning bor-yo’qligi, 
holati, boshqa korxonalar bilan bog’liqligi va h.k.
Detal materialini tanlash yuqoridagilarni hisobga olgan holda, uni mexanik xossalarini 
tanlashdan boshlanadi. Hamma talablarga javob bergan holda, bu yerda,uning tannarxi birinchi 
o’rinda turadi. Bu masalaning murakkabligi (qolaversa qiziqligi) arzon materialni tanlab, uni 
termik ishlab mexanik xossalarini qimmat materiallar mexanik xossalariga tenglashtirish 
mumkin. Bu holda termik ishlash to’rini va texnologiyasini to’g’ri tanlab olish yetarli 
ahamiyatga ega.
MASALA 1. Tokar vintkesar stanogida bolt yasalyapti. Agar boltga qo’yilgan 
kuchlanish-mustahkamlik 6v≥480 Mpa bo’lsa, bolt qaysi materialdan yasalishi maqsadga 
muvofiq? 
MASALA 2. Payvandlangan konstruktsiyaga qo’yilgan kuch b
t
≥210Mpa. Bu 
konstruktsiyani qanday po’latdan yasash maqsadga muvofiq? 
MASALA 3. Yog’da toblashni suvda toblashga nisbatan qanday afzalliklari bor? 
MASALA 4. Qo’yidagi po’latlardan qaysi birini ko’prik fermalarini yasashda ishlatish 
kerak ? Material b
t
≥250 Mpa, δ≥15% St.5; 14xGS; 10xSND 
MASALA 5. Ko’ndalang kesimi katta bo’lgan ma’sul detallar yasash uchun qo’yidagi 
po’latlar ishlatiladi: 40x; 40xGN, 34xNM. Qaysi biri ko’proq ma’qulroq ? 
MASALA 6. O’zatish qutisi tishli g’ildiragini qalinligi 6 mm. Tishni eguvchi kuch 60 
Mpa ga yetadi. Yuza qatlamini qattiqligi 1,5 mm qalinlikkacha 600 NRC dan kam bo’lishi kerak 
emas. Bu tishli g’ildirakni qaysi po’latdan yasash kerak ? Detalni termik ishlash rejimini tanlang. 
MASALA 7. Dvigatel valining diametri 35 mm, val materialini mustahkamligi δ
1
≥600 
Mpa, φ≥40 %, KSI≥100 Dk/sm
2, 
val bo’yni qattiqligi≥600 NRC. Bu valni qaysi po’latdan yasash 
yaxshi ? 
MASALA 8. Dvo’tavr-ikkitavr ko’ndalang kesimli qalinligi 10 mm bo’lgan shatunni 
qaysi materialdan yasash ma’qul? 
Uning δ
t
≥700 Mpa; KSI≥50 Dj/sm
2
, termik ishlashni qaysi usuli qo’llaniladi. 
MASALA 9. Yuqori bosimda ishlaydigan trubalarni birlashtiruvchi flanetslarni 
mahkamlovchi boltni qaysi materialdan yasaladi. Truba ko’ndalang kesimi 20 mm
2
; δ
t
≥600 Mpa; 
φ≥40 %. Termik ishlash texnologiyasi? 
MASALA 10. Diametri 50 mm. bo’lgan vallarni ko’plab ishlab chiqarish kerak. Val 
materiali δ
t
≥1500. φ≥15 %. Qaysi materialdan yasash maqsadga muvofiq ? Bu sharoitda ishlash 
uchun qanday termik ishlash kerak ? 
MASALA 11. Prujina materiallarini prujinaligini nima hisobiga ta’minlanadi 

---

124 
MASALA 12. Ishqalanib yeyilishiga chidamli detallar qanday po’latlardan yasaladi va 
qaysi holatda ? 
MASALA 13. Qaysi po’latlar (G13 dan tashqari) plastik deformatsiya natijasida yuqori 
puxtalanish xususiyatiga ega ? 
MASALA 14. Suyuq yoqilg’i forsunkalari ninalari juda yuqori aniq o’lchamli va yuqori 
ishqalanib yeyilishga chidamli bo’lishi kerak. Qanday material va termik ishlashni tavsiya qilasiz 
? 
MASALA 15. Boshqarish ruli chervyagi yuzasi yuqori tozalikka (g’adir-budirligi juda 
kam) ega bo’lishi lozim. δ
t
≥700 MPa. Qanday po’latdan yasashni taklif qilasiz ? ko’plab ishlab 
chiqarish sharoitida ? 
MASALA 16. Po’lat 1000
0
S da ishlashi lozim. Austenitli po’latni olovbardoshligini 
ta’minlash uchun qancha xrom (S
2
) qo’shish kerak.
MASALA 17. Me; Ne; Te; W larni yuqori issiqbardoshligini qanday tushuntursa bo’ladi 
? 
MASALA 18. O’zgaruvchan tok elektrodvigateli rotori qanday materialdan yasaladi? 
MASALA 19. Magnitli po’latlar nima uchun sovuq bilan ishlanadi? 
MASALA 20. Qo’yidagi po’latlardan qaysi biridan oziq-ovqat sanoatida idishlar yasash 
maqsadga muvofiq ? 
St.3; 0x13; 12x18N10T. 
MASALA 21. Egovlar qaysi po’latdan yasaladi? 
R18; X12F1; U12. 
MASALA 22. Po’latni issiq holda deformatsiyalash uchun “molotovoy shtamp” qaysi 
po’latdan yasaladi ? 7xF; 4x58V2FS. 
MASALA 23. “Zubila” qaysi po’latdan yasaladi ? 
7XF; 9X5F; XVG. 
MASALA 24. Keskich-asbob tez kesar po’lati R18 dan yasalgan: bir bo’lak quymadan. 
Bir bo’lagini ko’ndalang kesimi 30 mm
2
gacha prokatlangandan yasalgan; ikkinchi bo’lagi 100 
mm
2
gacha prokatlangan. Qaysi birida mustahkamlik ko’proq bo’ladi? 
MASALA 25. Diametri 100 mm bo’lgan “tortsovoy” frezani qaysi materildan yasash lozim: 
R18, R6M5. Qirqish rejimi: “prerьvistiy” (bir tekis emas). 
MASALA 26. Uglerodli po’latlarni zarbiy qovushqoqligi yuqoriligini nima bilan 
tushuntirsa bo’ladi ? 
MASALA 27. Po’lat quymani qora-dag’al yo’nishda keskichni qaysi materialdan yasash 
maqsadga muvofiq ? 
U12A, VK3, VK8.