Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

M
ar
k
a
 
UNS
 
b
o’
yicha
 b
elgi
la
n
is
h
i 
T
ar
k
ib
i,
% 
m
as
sa
 
u
lu
sh
id
a
a
 
M
at
rit
sa
 s
tr
u
k
tu
ras
i
b
 
Mexanik xossalari 
Qo’llanilish sohalari
M
u
st
axk
am
li
k
 
ch
egar
as
i, 
M
P
a
 
(ks
i)
 
Oq
u
vc
h
an
li
k
 
ch
egar
as
i, 
M
P
a
 
(ks
i)
 
P
las
tik
li
gi
, %
EL
 
(50 
mm
 as
os
ga
 2 
d
yu
ym
) 
Kulrang cho’yan 
SAEG
1800 
F
10004 
3,40-3,7 C, 
2,55 Si, 
0,7 Mn 
F+P 
124 (18) 
- 
- 
Mustaxkamligi asosiy 
faktor bo’lmagan cho’yan 
quymalar olishda 
SAEG
2500 
F
10005 
3,2-3,5 C, 
2,20 Si, 
0,8 Mn 
F+P 
173 (25) 
- 
- 
Katta bo’lmagan tsilindrik 
bloklar, tsilindrik 
golovkalar, porshenlar, 
elektr kalit asoslari va 
korpuslari 
SAEG
4000 
F
10008 
3,0-3,3 C, 
2,20 Si, 
0,8 Mn 
P 
276 (40) 
- 
- 
Dizel dvigatellarining 
yo’naltiruvchilari, tsilindr 
va porshenlarini quyishda 
Plastinkasimon (grafiti shar ko’rinishidagi) cho’yan 

---

133 
ASTM A
536 
60-40-18 
F
32800 
3,5-3,8 C, 
2,0-2,8 Si, 
0,05 Mg, 
<0,20 Ni, 
<0,10 Mo 
F 
414 (60) 276 (40) 
18 
Bosim ostida ishlovchi 
klapanlar, nasos korpusi va 
detallari 
100-70-03 
F
34800 
P 
689 (100) 483 (70) 
3 
Dastgox detallari va o’ta 
chidamli shesternyalar 
120-90-02 
F
36200 
BM 
827 (120) 621 (90) 
2 
Porshenlar, tishli 
g’ildiraklar, vallar, 
sirpanish podshipniklari 
Bolg’alanuvchan cho’yan 
32510 
F
22200 
2,3-2,7 C, 
1,0-1,75 Si, 
< 0,55 Mn 
F 
345 (50) 224 (32) 
10 
O’rta va yuqori haroratda 
ishlovchi turli texnik 
moslamalar 
45006 
F
23131 
2,4-2,7 C, 
1,25-1,55 
Si, 
< 0,55 Mn 
F+P 
448 (65) 310 (45) 
6 
Kompakt grafitli cho’yan 
ASTM A
842 
250 
- 
3,1-4,0 C, 
1,7-3,0 Si, 
0,015-0,035 
Mg, 
0,06-0,13 Ti 
F 
250 (36) 175 (25) 
3 
Dizel dvigatelining 
korpusi, gazlar chiqishi 
uchun quvurlar, tezyurar 
poezdning tormoz 
diskalari 
450 
- 
P 
450 (65) 315 (46) 
1 
Izoh: a – qotishmaning qolgan qismi temirdan tashkil topgan; b – qisqarmalar;
F – ferrit; P – perlit, BM – bo’shatilgan martensit. 
SHarsimon grafitli cho’yan (yoki nodulyar) 
Kulrang cho’yanni quyishdan oldin unga kam miqdorda marganets va tseriy qo’shilsa 
mavjud shaklga ega o’zgacha mexanik xossalarga va mikrostrukturaga ega bo’ladi. Bunday 
vaziyatda ham grafit ajralib chiqadi, ammo u sfera ko’rinishiga ega bo’ladi, avvalgilaridek 
tangasimon emas. Bunday cho’yanlar 
sharsimon grafitli
cho’yanlar deyiladi(yoki 
nodulyar 
cho’yanlar
). Uning mikrostrukturasi 13.3.b. rasmda ko’rsatilgan. Bunday cho’yanlarning 
matritsasi perlitli yoki ferritli bo’ladi(bu termik ishlash rejimiga bog’liq) 13.5.rasm. Quyma 
olinadigan bo’lsa perlitli bo’ladi. Bir necha soat davomida 700
0
S haroratda termik ishlovdan 
so’ng ferrit matritsali xuddi mikrofotografiyalarda keltirilgandek bo’ladi. Bunday quymalar 
kulrang cho’yandan ko’ra mustaxkam va plastik bo’ladi. Buni 13.5 jadvalda keltirilgan turli 
cho’yanlarning mexanik xossalaridan ko’rishingiz mumkin. 
Mexanik xossalariga ko’ra plastik cho’yanning imkoniyatlari po’latnikiga yaqin. Masalan 
ferritli plastik cho’yanning cho’zilishga mustaxkamligi 380-480 MPa (55000-70000 psi) 
oralig’ida bo’ladi, plastikligi (cho’zilganlik koeffitsienti) esa 10-20% ni tashkil etadi. 
Bu materialning asosiy qo’llaniladigan soxalari – klapanlar tayyorlashda, nasos 
korpuslarini, tirsakli vallarni, tishli g’ildiraklar, avtomobil va dastgohlar yasashda qo’llaniladi. 
Oq cho’yan va bolg’alanuvchan cho’yan 
Agarda qotishma tarkibida kremniyning miqdori 1%/og’irlikdan oshmasa va sovutish 
tezligi yuqori bo’lsa, bunda uglerodning ko’p qismi grafit emas tsementitga aylanib qoladi.
Bunday qotishmaning sinish yuzasi oq rangda bo’ladi, shuning uchun ham bu qotishmaga 
oq cho’yan deyiladi. 
Oq cho’yanning 
mikrostrukturasining optik mikrofotografiyalari 13.3.s. 

---

134 
rasmda keltirilgan. Agar gap qalin quyma ustida borsa, bunday struktura faqatgina detallning 
yuza qatlamida xosil bo’ladi, ya’ni quymadan so’ng tezlik bilan sovutish orqali olinadi. Ichki 
hajmlarda esa sovish sekin borgani tufayli kulrang cho’yan xosil bo’ladi. 
Oq cho’yanda tsementitning ko’p miqdorda xosil bo’lishi uni qattiq va juda mo’rt 
bo’lishiga olib keladi, bu o’z navbatida bu qotishmaga dastgoxlar yordamida ishlov berish 
imkoniyati yo’qligini anglatadi. SHuning uchun ulardan maxsulot ishlab chiqarish ayrim 
xollarda cheklangan, qachonki plastik deformatsiyasiz, yeyilishbardosh yuza va o’ta qattiqlik 
talab qilingandagina ishlatiladi. Masalan tegirmon toshlari uchun ishlatish mumkin. 
Umuman olganda oq cho’yan,