Materialshunoslik va yangi materiallar texnologiyasi

9.1 b. Jadval.
Ko’p qo’llaniladigan qora va o’tachidamli kamuglerodli po’latlarning mexanik 
tavsiflari.
A
IS
I/
SA
E 
yo
ki
 A
ST
M
 
ra
q
am
i 
M
u
st
ax
ka
m
lik
 
ch
eg
ar
asi
, 
M
Pa
 
(k
fu
n
t/
d
yu
ym
2
) 
O
q
u
vch
an
lik
 ch
eg
ar
asi
, 
M
Pa
 (
kfu
n
t/
d
yu
ym
2
) 
Pl
ast
ik
lig
i,
 %
EL
 (
50
 mm
 
aso
sg
a
 2 
d
yu
ym
) 
A
so
si
y 
q
o
’l
la
n
ila
d
ig
an
 
so
h
al
ar
i 
Qora metallar (kam uglerodli po’latlar) 
1010 
325 (47) 
180 (26) 
28 
Avtomobil kuzovi detallari, mixlar, 
simlar 
1020 
380 (55) 
210 (30) 
25 
Quvurlar, konstruktsiyalar, po’lat 
listlar 
A36 
400 (58) 
220 (32) 
23 
(ko’prik va bino) konstruktsiyalari 
A516, turi 
70 
485 (70) 
260 (38) 
21 
Past haroratda va bosim ostida 
ishlovchi idishlar 
Yuqori mustaxkamli kam uglerodli po’latlar 
A440 
435 (63) 
290 (42) 
21 
Boltlar yoki parchinlar bilan 
birlashtiriladigan konstruktsiyalar 
A633, turi 
Ye 
520 (75) 
380 (55) 
23 
Past haroratda ishlovchi 
konstruktsiyalar 
A656, turi 
I 
655 (95) 
552 (80) 
15 
Traktor korpuslari va temiryo’l 
vagonlari 
Qora metallarning tarkibi va mexanik xossalari 9.1 a va b jadvalida keltirilgan. 
Ushbu materiallarning mexanik xossalari asosan quyidagi oraliqlarda bo’ladi: 
oquvchanlik chegarasi 275 MPa (40000 funt/dyuym
2
), mustaxkamlik chegarasi – 415 dan 550 
Mpa gacha (60000 – 80000 funt/dyuym
2
), plastikligi – 25%EL. 
 
O’rta uglerodli po’latlar
Bu guruhdagi po’latlar tarkibida 0,25 dan 0,6 % gacha uglerod bo’ladi. Bu po’latlarning 
mexanik xossalarini termik ishlash yo’li bilan oshirish mumkin, toblash va bo’shatish orqali 
strukturasini austenit shakliga keltirish mumkin. Ular doim bo’shatish amali bajarilgandan so’ng 

---

137 
ishlatiladi, bunda ulurning strukturasi bo’shatilgan martensitdan tashkil topadi. Qora o’rta 
uglerodli po’latlar termik ishlash orqali mustaxkamlanishi mumkin va juda tez sovutish orqali 
toblanib mustaxkam qatlam xosil qila oladi, biroq qatlam qalinligi unchalik yuqori emas. 
Bu po’latlarga xrom, nikel va molibden qo’shilishi oqibatida ular, termik ishlovga moyil 
bo’la boshlaydi, buning natijasida ulardan turli mustaxkamlikka va plastiklikka ega materiallar 
tayyorlash mumkin bo’ladi. 
Bu guruh materiallari temiryo’l g’ildiraklari, traktorlar, tishli g’ildiraklar, tirsakli vallar 
va yuqori mustahkamlikni, yeyilishbardoshlikni, zarbiy qovushoqlikni talab qiluvchi turli 
mashina qurilmalarini yasashda qo’llaniladi. 
Bu guruhga tegishli bir nechta materiallarning tarkibi 9.2.a jadvalda keltirilgan. 
Bu yerda qotishmalarning nomlanish printsipiga biroz sharx berish lozim. Po’lat va 
boshqa qotishmalarning klassifikatsiyasi va spetsifikatsiyasi uchun javobgarligi (AISI) Amerika 
temir va po’lat institutiga, (SAE) Avtomobil sanoatining injenerlar uyushmasiga, (ASTM) 
Amerika materiallarni sinash uyushmasiga yuklatilgan
1
. 
1
Hozirgi vaqtga qadar standartashtirish 
bo’yicha xalqaro tashkilotlar yagona po’lat markalarining tizimini yaratmagan. SHuning uchun 
bu yerda po’latlarni markalash borasida Rossiyaning printsiplari bilan tanishib o’tamiz. Bu tizim 
anchagina qiyin, shuning uchun quyida namunalar keltirilmadi. Legirlanmagan konstruktsion 
po’latlar GOST 380-94, legirlanganlari esa GOST 4543-71 standartlari bo’yicha belgilanadi. 
Po’latlarni markalashda Rossiya harfli-belgilar sistemasidan foydalanadi. Legirlovchi 
elementlar rus alfavitining xarflari bilan belgilanadi: X – xrom, N – nikel, V – volfram, M – 
molibden, F – vanadiy, T – titan, Yu – alyuminiy, D – mis, G – marganets, S – kremniy, K – 
kobalt, TS – tsirkoniy, R – bor, B – niobiy. A xarfi marka o’rtasida kelsa tarkibida azot borligini, 
agarda oxirida kelsa po’latning yuqori sifatli ekanligini bildiradi.