62
yuqori bo‘ladi. Bu esa g‘ildiraklar stabilizatsiyasiga ko‘maklashadi.
Rul mexanizmining noto‘g‘ri sozlanishi, rul yuritmasidagi katta
oraliqlar (lyuft) stabilizatsiya yomonlashishiga
va avtomobil harakat
yo‘nalishida tebranishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Boshqaruvchi
g‘ildiraklari stabilizatsiyasi yomon avtomobillar o‘z-o‘zidan harakat
yo‘nalishini o‘zgartiradi, uni to‘g‘rilab turish uchun haydovchi uzluksiz
rul chambaragini burib turadi. Boshqariluvchi g‘ildiraklar stabilizatsiyasi
yomon bo‘lganda haydovchidan ma’naviy va jismoniy kuch talab qiladi,
rul yuritmasi detallari va shina aylanishi oshadi.
Burilishda harakatlanganda boshqariladigan ichki va tashqi
g‘ildiraklar har xil radiusli aylanalar bo‘ylab dumalaydi.
G‘ildiraklar sirpanmasdan dumalashi uchun ularning o‘qi bir nuqtada
kesishishi shart. Bu shartning bajarilishi uchun boshqaruvchi g‘ildiraklar
har xil burchakka burilishi lozim. Avtomobil g‘ildiraklari
har xil
burchakka burilishini rul trapetsiyasi ta’minlaydi. Burilish markaziga
nisbatan tashqi g‘ildirak ichkaridagiga qaraganda hamma vaqt kam
burchakka buriladi, g‘ildirakning burilish burchagi qancha ko‘p bo‘lsa,
farq shuncha ko‘p bo‘ladi.
Avtomobilning boshqaruvchanligiga shinalarning elastikligi ta’sir
ko‘rsatadi.
Avtomobilga
yonlanma kuch
ta’sir
etganda
shina
deformatsiyalanadi va g‘ildirak avtomobil bilan birga kuch ta’sir etgan
yo‘nalishga siljiydi. Yonlanma kuch qancha katta va shina elastikligi
yuqori bo‘lsa, siljish shuncha ko‘p bo‘ladi. Shinaning aylanish tekisligi va
harakatlanish yo‘nalishi orasidagi burchak
Toyish burchagi
deyiladi.
Orqa va oldingi g‘ildiraklar bir xil burchakda toyganda avtomobil
berilgan harakat yo‘nalishini
saqlaydi, lekin toyish burchagi miqdorida
burilgan bo‘ladi. Bunga
neytral buriluvchanlik
deyiladi. Agar oldingi o‘q
g‘ildiraklarning toyish burchagi orqa o‘q g‘ildiraklar toyish burchagidan
ko‘p bo‘lsa, avtomobil burilishda harakatlanganda haydovchi bergan
burilish radiusiga nisbatan kattaroq radius bilan harakatlanishga intiladi.
Avtomobilning bunday xususiyati
yetarli bo‘lmagan buriluvchanlik
deyiladi.
Agar orqa o‘q g‘ildiraklarning toyish burchagi oldingi o‘q
g‘ildiraklar toyish burchagidan katta bo‘lsa, avtomobil burilishda
harakatlanganda haydovchi bergan burilish radiusiga nisbatan
kichikroq
radius bilan harakatlanishga intiladi. Avtomobilning bunday xususiyati
ortiqcha buriluvchanlik
deyiladi.
Avtomobilning buriluvchanligini har xil elastiklikka ega shinalarni
ishlatish, ulardagi bosimni o‘zgartirish, avtomobildagi yukni taqsimlash
63
yo‘li bilan o‘qlarga tushadigan og‘irlikni o‘zgartirish kabi usullarni
qo‘llab biroz boshqarish mumkin. Yetarli bo‘lmagan buriluvchanlikka
ega avtomobillarni boshqarishda kamroq mahorat va e’tibor talab
qilinadi, lekin uni burish uchun rul chambaragini ko‘proq
burchakka
burishga to‘g‘ri keladi. Bu esa haydovchining ishini qiyinlashtiradi.
Ayniqsa, avtomobil katta tezlikda harakatlanayotganda buriluv-
chanlikning
ta’siri
ancha
sezilarli
bo‘ladi.
Avtomobilning
boshqariluvchanligi uning yurish qismi va rul boshqarmasining texnik
holatiga bog‘liq bo‘ladi. Shinalarning birortasida havo bosimining
kamayishi uning dumalash qarshiligini oshiradi va ko‘ndalang bikirligini
kamaytiradi. Shuning uchun biror g‘ildirakning havosi kam bo‘lsa,
avtomobil shu tomonga og‘ib harakatlanadi. Bunday og‘ishni tiklash
uchun haydovchi boshqariladigan g‘ildiraklarni og‘ishga teskari tomonga
burib turishi kerak. Bunda g‘ildiraklarning yonlanma sirpanib
harakatlanganligi uchun intensiv aylanish bo‘ladi. Rul yuritmasi detallari
va shkvoren birikmalari aylanishi ortiqcha oraliq (zazor)larni hosil qilib,
g‘ildirakning ortiqcha tebranishiga sabab bo‘ladi.
Oraliqlari katta va yuqori tezlikda harakatlanayotgan avtomobilning
oldingi g‘ildiraklari tebranishi shunga borib yetishi mumkinki, g‘ildirak
bilan yo‘l orasidagi tishlashish buziladi. G‘ildirak
tebranishining sababi
muvozanatining buzilishidir. Bunga shinaga qo‘yilgan yamoqlar va
diskaga yopishib qolgan kirlar sabab bo‘ladi. G‘ildirak tebranishining
oldini olish uchun uning diskiga qo‘shimcha yuklar yopishtirilib,
muvozanati me’yorga solinadi (balansirovka qilinadi).
Avtomobilning boshqarishga sarflanadigan energiya miqdori
boshqariluvchanlikning ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi.
Sarflanadigan energiya miqdori rul boshqarmasi konstruksiyasi, rul
mexanizmi uzatish soni, rul chambaragining
haydovchiga nisbatan
joylashishi va boshqa omillarga bog‘liqdir. Rul chambaragini burishda
energiya sarfini kamaytirish uchun rul mexanizmining uzatish soni
tanlanadi. Uzatish soni kichik bo‘lganda rul chambaragini burish uchun
kerakli burchak kamayadi lekin burish uchun kuch ko‘payadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan va boshqa ko‘p holatlarni e’tiborga olib, rul
mexanizmi uzatishlari soni loyihalash paytida tanlanadi. Uzatish soni katta
bo‘lganda sarflanadigan kuch kamayadi, lekin kerakli burchakka rul
chambaragini burish haydovchini charchatadi.
Bundan tashqari, kichik
uzatish soni, rul chambaragini kichik gradusga burishda harakatlanish
yo‘nalishining keskin o‘zgarishiga olib keladi. Bu haydovchidan yuqori
malaka va e’tiborni talab qiladi. Uzatishlar soni yuqori bo‘lganda aksincha.
64
Avtomobilni boshqarishda energiya sarfini kamaytirish uchun rul
boshqarmasida kuchaytirgichlar qo‘llaniladi. Bu haydovchi ishini ancha
yengillashtiradi. Kuchaytirgichlar yuk avtomobillariga, avtobuslar va ayrim
qimmat turuvchi yengil avtomobillarning yuqori quvvatli divigatel va katta
massasi bo‘lganlariga o‘rnatiladi. Rul boshqarmasidagi gidrokuchaytir-
gichlar konstruksiyasida “yo‘lni sezish” degan tushuncha ko‘zda
tutilgan,
shu sababli haydovchi yo‘ldan boshqariladigan g‘ildiraklarga ta’sir etuvchi
kuch miqdori va yo‘nalishini sezadi. Og‘ir mashinalarning gidroku-
chaytirgich (BelAZ) yo‘lni sezish xususiyati yo‘q. Hozirgi paytda o‘rtacha
vaznli tezyurar hamda o‘rta va og‘ir vaznli yuk avtomobillari, shuningdek,
avtobuslarning rul yuritmalarida kuchaytirgich ishlatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
