98
Soliq qarzining sodir bo‗lish jarayonini o‗rganish uchun soliq subyektining
manfaatlari va iqtisodiy muhitning holatiga aniq baho berish juda muhim o‗rin
tutadi.
Soliq to‗lovchi tomonidan byudjet oldida soliq qarzini vujudga kelishining
eng asosiy sabablaridan biri birinchi navbatda - korxonaning moliyaviy holati. O‗z
navbatida korxonalarning moliyaviy holatiga ko‗p omillar ta‘sir etadi, shu
jumladan debitorlik va kreditorlik qarzlarini oshib borishidir.
Shuning uchun ham turli mulkchilik shaklidagi korxonalarini moliyaviy
ahvolini yaxshilash, sotilgan mahsulot, bajarilgan
ishlar va xizmatlar uchun
o‗z vaqtida to‗lovlarni ta‘minlash hamda korxona rahbarlari, tijorat banklari
to‗lov intizomi holati uchun javobgarligini oshirish, o‗zaro qarzdorlikni
qisqartirish maqsadida bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan: 1995 yil
12 maydagi Vazirlar Mahkamasining №1154-sonli «Xalq xo‗jaligida
hisob-
kitoblarni o‗z vaqtida o‗tkazish uchun korxona va tashkilotlar rahbarlarining
javobgarligini oshirish chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi qarori va 1996 yil 24
yanvardagi O‗zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-1363-sonli «To‗lov
intizomini va o‗zaro hisob-kitoblarni mustahkamlash chora-tadbirlari to‗g‗risida»gi
Farmoni bilan qator choralar ko‗rsatilgan. Ular - iste‘molchilarga mahsulot ortish,
ishlar bajarish va xizmat ko‗rsatishda oldindan 15 foizdan kam bo‗lmagan
holda to‗lov o‗tkazish; muddati o‗tgan debitorlik qarzdorlik deb 90 kundan
keyin ortilgan mahsulot, bajarilgan ishlar va ko‗rsatilgan
xizmatlar uchun
mablag‗ kelib tushmasa hisoblanadi, 1996 yildan esa buxgalteriya hisobi
tizimiga muddati o‗tgan debitor va kreditor qarzdorlik to‗g‗risida ma‘lumot
yuritish tartibi kiritilgan.
Davlat soliq organlari soliq to‗lovchilar tomonidan to‗lanadigan
to‗lovlarni to‗liq davlat byudjetiga o‗tkazilishini nazorat qilishda albatta
soliq qarzlarini sodir bo‗lishiga sababchi bo‗ladigan holatlarni chuqur tahlil
qilib lozim bo‗lgan hollarda tegishli mansabdor shaxslarga
ular haqida amaliy
tavsiyalar berishlari bu tavsiyalarga soliq to‗lovchining munosabatini nazorat
qilib borishlari odatda ijobiy natija beradigan omillardan hisoblanadi.
99
Soliq qarzining vujudga kelishi soliq munosabatlarida sodir bo‗ladigan
o‗ziga xos huquqbuzarlik yoki soliq to‗lovchining bevosita faoliyatiga tegishli
moliyaviy munosabatlar oqibatida sodir bo‗ladi va davlat byudjeti
daromadlariga sezilarli darajada zarar keltiradi. Soliq to‗lovchilar tomonidan
soliq qonunchiligiga rioya etmaslikning har qanday alomatlari soliq qarzini
keltirib chiqarishi mumkin. Qonunbuzarlikning bosh omili hisob-kitobni to‗g‗ri
yuritmaslikdan boshlanadi. Shu tufayli
hisob-kitob, ayniqsa buxgalteriya hisobini
to‗g‗ri yuritish bo‗yicha qattiq talabni korxona rahbari va bosh buxgalter
zimmasiga yuklashni yanada kuchaytirish, javobgarlikni oshirish hozirgi kun
davr talabi bo‗lib hisoblanadi. Agar davlat soliq xizmati organlari tomonidan
o‗tkazilgan tekshirishlar yoki o‗tkazilgan soliq nazorati
shakllari tahliliga nazar
tashlaydigan bo‗lsak, soliq to‗lovchilar tomonidan soliqlarni hisoblab
chiqarishda qo‗pol xatolarga yo‗l qo‗yilishi va buning natijasida ular katta
miqdorda moliyaviy jarima to‗lab, iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelishini
ko‗pgina mamlakatlar soliq amaliyotida uchratishimiz mumkin.
Soliq qarzi summalari paydo bo‗lishi holatlarini oldini olishda quyidagi
mezonlarga e‘tibor berilishi lozim:
1. Xo‗jalik subyektlari tomonidan belgilangan
muddatlarda byudjet va
byudjetdan tashqari davlat maqsadli jamg‗armalariga to‗lovlarni amalga
oshirmasdan mablag‗larini boshqa maqsadlarga yo‗naltirish.
2. Soliq organlari tomonidan vaqtida inkasso topshiriqnomalarini soliq
to‗lovchining banklardagi hisobraqamlariga qo‗ymaslik.
3. Yirik soliq to‗lovchilar tomonidan banklardagi hisob raqamlari
bo‗lganligi munosabati bilan qoshida sho‗ba korxonalari ochib, asosiy oborotini
ular orqali amalga oshirish.
4. Asosiy hisobraqamidan tashqari boshqa banklarda ikkilamchi
hisobraqamlari ochib, asosiy pul aylanmalarini ular orqali amalga oshirish.
5. Banklar ishtirokisiz hisob-kitoblarni amalga oshirish (tovar ayirboshlash,
qarzini uchinchi shaxs foydasiga kechish) holatlari
hisobiga sodir etilishi
mumkin.
