Шаҳриёр сафаров

«Ҳой, сен ҳозироқ ўша 
ерга етиб бор!» 
гапини олайлик. Буйруқ интенциясини 
ҳосил қилувчи ушбу нутқий актнинг прагматик мазмуни 
сўзловчи томонидан шахс, макон ва замон дейктик 
ибораларини қўллаши билан боғлиқ. Бу ерда буйруқ 
йўналтирилган шахс – адресат «сен» шартли белгиси 

---

178 
воситасида кодлаштирилган; «ўша ерга» шартли белгиси 
сўзловчига нисбатан олинган жой, маконни кодлаштиради; 
«ҳозироқ» эса нутқий ҳаракат бажарилаѐтган пайтга 
нисбатан белгиланаѐтган замон тушунчасидир. Бундан 
ташқари, «етиб бор» бўлагини ҳам сўзловчига нисбатан 
олинган макон сари ҳаракатнинг шартли ифодаси сифатида 
талқин қилиш мумкин. 
Сўзловчи ўз коммуникатив мақсадига эришиш учун 
барча шартли лисоний белгиларни жўяли, ўз ўрнида 
ишлата олиши даркор. Фақат шундагина у тингловчини 
буйруқ ижросига ундай олади. Худди шунингдек, 
тингловчи – адресат ҳам грамматикалаштириш усул ва 
воситалари билан таниш бўлган ҳолдагина нутқий ҳаракат 
мазмунини англайди, шартли белгиларни мантиқан идрок 
этади ва уларнинг сирли, яширинча маъно жилоларини оча 
олади. 
Грамматикалаштириш 
ҳодисасининг 
прагматик 
тавсиф учун аҳамиятини яна бир мисолда кўриш мумкин. 
Инглиз файласуфи Давид Каплан дейктик ибораларнинг 
турли нутқий вазиятда ва турли контекстда қўлланишидаги 
фарқини ўрганаѐтиб, «I was insulted yesterday» 
«Мени кеча 
хафа қилишди
» нутқий бирлиги бугун ѐки эртага 
айтилишига нисбатан дейктик ибора (yesterday «кеча») 
турли мазмун олишига диққатни жалб қилмоқчи. Олим 
нутқий бирликнинг маълум вазиятда фаоллашувида юзага 
келувчи маънони content «мазмун» деб атайди. Менимча, у 
лисоний бирликка моҳиятан хос бўлган маънони назарда 
тутаѐтган бўлиши керак. Матндаги мазмун ўз-ўзидан хазм 
бўлмайди, лисоний бирлик учун табиатан хос бўлган 
шундай маъно хусусиятлари мавжудки, улар ҳар бир 
нутқий тузилманинг маълум шароитда, у ѐки бу мазмунда 
воқеланишини таъминлайди. Д.Каплан бундай маънони 
character «хусусиятлар мундарижаси, мундарижали маъно» 
сифатида қарашни таклиф қилади: «ҳар қандай иборанинг 

---

179 
мундарижаси лингвистик қонуниятлар асосида шаклланади 
ва у (мундарижа) нутқий иборанинг контекстдаги 
мазмунини белгилайди» (Kaplan 1989: 505). 
Лисоний бирликлар маъносининг табиатан ва 
моҳиятан мавжуд бўлишига ҳеч қандай шубҳа йўқ. Бироқ 
«мундарижавий маъно» ва «матндаги маъно»ни ўзаро 
фарқлаш қийин муаммо. Тилшунос, мантиқшунос ва 
семиотикларнинг бу борадаги мунозаралари аниқ бир 
натижа берганича йўқ. Баҳс баҳслигича қолмоқда. 
Менимча, ушбу баҳсни давом эттиришнинг энг маъқул 
йўли бу – икки турдаги маънонинг ўзаро муносабати ва 
уларни 
шакллантирувчи 
омиллар, 
лисоний 
ҳамда 
нолисоний факторларнинг тутган ўрни масаласини 
ўрганишдир. Зеро, лисоний фаолиятнинг ҳар қандай 
кўриниши бир-бирини тақозо этади. Тил тизимисиз нутқий 
мулоқот тизими ҳосил бўлмайди ва аксинча, нутқсиз тил 
тизими қаердан «озуқа» олишини билмайди. Худди 
шунингдек, тил тизимида мавжуд бўлган дейктик 
воситаларнинг мундарижавий мазмуни ҳам нутқий 
мулоқот жараѐнида яратилади ва намоѐн бўлади. 
Дейктик ибораларнинг семантик ва тизимий 
хусусиятлари ўзига хосдир. Юқорида дейксис тизимининг 
эгоцентрик тартибга эга эканлиги айтилган эди. Дейктик 
иборалар 
коммуникатив 
ҳодиса 
– 
узатилаѐтган 
ахборотнинг маълум қисмларини алоҳида таъкидлаш, 
аниқлаштириш учун хизмат қилишади. Дейктик марказни 
таркиб топтирувчи қисмлар қуйидагилардан иборат: 1. 
Марказий шахс – сўзловчи; 2. Марказий вақт (замон) – 
нутқий ҳаракат ижро этилаѐтган вақт; 3. Марказий макон – 
сўзловчининг нутқий ҳаракат бажарилаѐтган пайтдаги 
ўрни; 4. Ижтимоий марказ – сўзловчининг ижтимоий 
мавқеи (Levinson 1983: 64). 
Ҳар қандай ҳолатда ҳам тўрт ўлчовли майдон 
сифатида тасаввур қилинаѐтган дейктик майдоннинг 

---

180 
марказида сўзловчи шахс туради. Кечаѐтган ҳодиса 
ҳақидаги ахборотни маълум қилаѐтган шахс замон ва 
маконни ўзи эгаллаган ўринга, вақтга нисбатан белгилайди. 
Суҳбатдошларнинг ижтимоий мавқеи ҳам сўзловчига 
нисбатан белгиланади. Воқеликни идрок этаѐтган, унинг 
ҳақида фикр юритиш истагидаги сўзловчи масофа 
ўлчовини ўзидан бошлайди ва воқеа маконлари 
жойлашувини аниқлайди. Вақт ўлчови ҳам сўзловчидан 
бошланади, маълум қилинаѐтган воқеа қисмларининг «вақт 
чизиғи»даги жойлашувининг мантиқий модели сўзловчи 
тасаввурида қайта ишланиб, лисоний тус олади. Бошқача 
айтганда, воқеанинг ўтган, ҳозирги, келгуси замонда 
кечишини (кечганлиги, кечаѐтганлигини) белгилашда 
сўзловчининг мантиқий тафаккур фаолияти муҳим ўрин 
тутади. Ниҳоят, дейксис ҳодисасининг ижтимоий 
белгилари 
ҳақида 
гапириладиган 
бўлса, 
мулоқот 
иштирокчиларининг 
роли, 
уларнинг 
ижтимоий 
табақаланиш 
даражалари 
ҳам 
сўзловчи-адресат 
муносабатида аниқланади. Буларнинг барчаси, менимча, 
дейктик ибораларнинг (айниқса, олмош ва равишларнинг) 
пайдо бўлиши масаласига бир оз бўлса-да ойдинлик 
киритиши мумкин. Зеро, тилнинг асосий возифаси мулоқот 
воситаси 
сифатида 
хизмат 
қилиш 
бўлса, 
унда 
коммуникатив мазмунни ифодалашнинг асосий воситалари 
бўлган дейктик белгилар бошқа лисоний белгилардан 
олдинроқ пайдо бўлишган эмасмикан!? Ёхуд дейксис 
тизими лисоний фаолиятни таъминловчи, тил тизими 
марказида турувчи ҳодиса, деб эътироф этилиши 
мумкинми!? 
Ушбу саволларнинг риторик руҳда қолишини 
истамасдим. Зеро, воқелик идрокида 
қаерга? қаерда? 
қаергача? қачон? қачонгача? қандай? қай йўсинда? нима 
учун?
каби саволларга жавоб излашга мажбурмиз. Бу 
тарздаги саволларнинг туғилишга сабаб воқелик идроки 

---

181 
ШАХС билан боғлиқ эканлигида. У воқеликни ўз кўз 
ўнгида, тасаввурида кечаѐтган ҳодиса сифатида қабул 
қилади, уни ўзига, ўз шахсига нисбатан баҳолаб, баѐн 
қилади. Шунинг учун ҳам нутқий тафаккур ва лисоний онг 
марказида идрок ШАХСи туради, унинг МЕНи 
ахборотнинг лисоний баѐни учун бошланғич нуқтадир. Бу 
марказ воқелик баѐнида КИМ саволи орқали тавсифланади. 
Шунинг учун ҳам воқелик баѐнида замон – макон – 
ижтимоий мавқе марказлари мулоқот ШАХСи томонидан 
белгиланиб, ягона 
дейктик майдонни
ташкил қилади. 
Дейктик ибораларнинг тил онтогенезисида муҳим 
ўрин 
эгаллаши 
уларнинг 
гўдаклар нутқида 
илк 
босқичларда пайдо бўлишидан ташқари, бу ибораларсиз 
тўлақонли мулоқотнинг кечишини тасаввур қилишнинг ўзи 
қийин. Биз кўпинча ѐш болаларга ва катта ѐшдагиларга тил 
ўргатишда лисоний бирликлар (масалан, сўзлар) маъноси 
етарли деб ҳисоблаймиз. Аммо лисонни ўзлаштиришни 
бундай ўта соддалаштириш нотўғри хулосадир. Ёш бола 
«соат 10
30
» тузилмасининг мазмунини англаши учун 
лисоний белгилар маъносини билиши етарли эмас. У 
«ҳозир», «бугун», «менинг», «сенинг», «бу», «шу ердаги», 
«кечаги». «олдинги» кабилар воситасида воқеланадиган 
контекст кўрсаткичларини ҳам билиши талаб қилинади. 
Шу қатордаги дейктик ибораларнинг қайси вазиятда, 
қандай шароитда қўлланишини билмасдан туриб, «соат 
10
30
» нутқий тузилмаси мазмунини воқелик билан боғлаб 
бўлмайди. Лисонни билиш, унинг соҳиби бўлиш, ҳаѐтий 
фаолият турларини билишдир. Тил таълими ҳам 
ижтимоий, кундалик фаолиятда мавжуд бўлган ва янгидан 
юзага келадиган ҳодисалар, вазиятларни англаш ва уларни 
лисоний 
баѐн 
қилиш 
малака-кўникмаларини 
шакллантиришга қаратилмоғи керак. Ахир биз ўқувчиларга 
янги сўзлар, ибораларни тушунтираѐтганимизда, янги 
воқеликни тушунтирамиз-ку! Бу воқелик баѐнини мулоқот 

---

182 
муҳити билан боғлаш кўникмасига эга бўлган ўқувчигина 
лисоний билимга эга бўлиши мумкин. Лисоний фаолият 
инсон онгли фаолиятининг ажралмас қисми. У лисон ва 
ижтимоий тажриба уйғунлигида кечади. 
Тил таълимининг 
когнитив асослари
айнан шу тамойилга асосланади. 
Келинг, 
дейктик 
ибораларнинг 
тизимий 
хусусиятларига қайтайлик. Анъанага биноан фарқланиб 
келинаѐтган асосий гуруҳлар шахс, замон ва макон дейктик 
ибораларидан иборатдир.