O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

Holning ma’noviy turlari
. Hollar nutqda gapdan anglashilgan mazmunning, 
kesim ifodalagan ish-harakat, holat, voqea-hodisaning o`rni, payti, tarzi, miqdor-
darajasi, sababi, maqsadi, natijasi, sharti (qatorni yana davom ettirish mumkin) kabi 
ma‘nolarni ifodalaydi. 
Boshqa gap bo`laklariga nisbatan holning ma‘noviy turlari nisbatan ko`proq 
ajratiladi. Lekin, olaylik, aniqlovchining rang-tus aniqlovchilari, xususiyat 
aniqlovchilari, hajm-shakl aniqlovchilarini ajratish grammatik, sintaktik qurilish 
nuqtai nazaridan mantiqsiz bo`lgani kabi, holning ma‘noviy turlari ham gap sintaktik 
qurilishi uchun daxlsizdir. Shuningdek, ko`p hollarda o`rin-payt hollarini (Botir 
urushda bilinadi), sabab va maqsad holini (O`qish uchun Toshkentga keldi), ravish 
va miqdor holini (Isroil qayta-qayta o`qidi) farqlash qiyin. Chunki hol va so`zlararo 
munosabatlar nutq sharoiti, voqea-hodisaning tabiatiga va so`zlovchining maqsadiga 
mos ravishda turlicha tovlanishi mumkin. 
Hollarning tuzilish turlari.
Lisoniy sintaktik qolipning asosiy xususiyatlaridan 
biri Shuki, uni to`ldiruvchi nutqiy birliklar bir uzv huquqiga ega har qanday katta-
kichiklikda bo`lishi mumkin.
Holning bir so`z bilan ifodalanishi: 1.Tog`am shaharga meni ham olib bordi.
2.SHalola shoshilib jo`nadi. 3.qiz bilan salomlashib suhbatlashdi. 
Holning so`z birikmasi bilan ifodalanishi: 1.Tog`am notanish shaharga meni 
ham olib bordi.2.SHalola favqulodda shoshilib jo`nadi. 3.qiz bilan do`stlarCha 
salomlashib suhbatlashdi. 
Demak, bir so`z shakl bilan ifodalangan hol sodda hol va kengaygan (birikma 
holidagi) birikma bilan ifodalangan hol murakkab hol deyiladi. 
Holning ifodalanishi
. Hol barcha mustaqil so`z turkumlari bilan ifodalanadi. 
Fe‘l: SHalola shoshilib gapirdi. 
Ot: Uydan Chiqarib ketdi. 
Sifat: U yaxshi o`qiydi. 
Son: Bir keldi, bir ketdi. 
Olmosh: Bunda ari keltiradi bol. 
Taqlid: U piq-piq kuldi. 
Ravish: Ish kech tugadi 
Holning kesimga bog`lanish usullari bitiShuv va boshqaruvdir. BitiShuv 
aloqasida hol vazifasida tobe uzvlik vazifasiga xoslangan so`zlar keladi. Ular sifat, 
ravish, son, olmosh va taqlidlardir. 
1.Vazifani xo`b uddaladi (sifat). 
2.qo`qqisdan kulib yubordi (ravish). 
3.g`ung`ir-g`ung`ir suhbatlashdi (taqlid). 
4.Bir gapirib, o`n kular (son). 
5.Kun botgunCha kelmadi (fe‘l) 
Ot, fe‘l, olmosh hol vazifasida kesimga boshqaruv usulida bog`lanadi. Buning 
uchun ot kelishik shakillari va ko`makchi, o`xshatish, fe‘l esa ravishdosh va 
o`xshatish shakllariga ega bo`ladi: 1.Shahardan qaytdi. 2.Shoshilib gapirdi.
3.Odamdek yashadi. 4.Uxlagandek yotardi. 

---

Holning kesimga birikishida bog`lanish omillari munosabati quyidagicha 
bo`ladi: 
1.[SHMJ-MSHJ]:1.Uydan keldi. 2. Go`dakday kuldi. 3. SHoshilib gapirdi. 
2.[MJSH-MSHJ]: 1.Tez o`qirdi. 2.qo`qqisdan kulib yubordi. 3.CHindan 
qiynaldi. 
Demak, hol va kesimning bog`lanishida birikuvchi unsurlarda bog`lanish
omillari munosabati ikki xil kombinatsiyali bo`ladi: [SHMJ-MSHJ] va [MJSH-
MSHJ]. Bu hol va kesim birikuvida LSQlardan biri [Wmsh-WPm] va ikkinchisi [W-
WPm] ekanligini ko`rsatadi. 
 
Aytilganidek, so`z kengaytiruvchilari gapning konstruktiv bo`laklari sirasiga 
kirmaydi, balki so`zlarning lug`aviy ma‘nolarini muayyanlashtiruvchi vosita sanaladi. 
To`ldiruvchi ham nutqiy gap qurilishida so`z kengaytiruvchisi sifatida ishtirok etadi 
va fe‘l bilan ifodalangan har qanday bo`lak yoki bo`lak qismining ma‘noviy 
valentligini to`ldiradi. To`ldiruvchini faqat kesimga bog`lanadi deb tushunish 
yaramaydi. quyidagi gaplarga diqqat qiling: 1.Kitobni olib kel. 2.Kitobni olib kelishni 
unutma. 3.Kitobni keltirish sening vazifang. 4.Kitobni to`Shunishning yaxshi 
tomonlari ko`p.
 
Ko`rinadiki, to`ldiruvchi birinchi gapda kesimga (olib kel), ikkinchi gapda 
to`ldiruvchiga (olib kelishni), uchinchi gapda egaga (keltirish), to`rtinchi gapda 
aniqlovchiga (tushunishning) bog`langan. Kesimga bog`langanda ham undagi Pm 
ma‘nolariga emas, balki W ga tortiladi - uning ma‘nosini oydinlashtirishga xizmat 
qiladi. To`ldiruvchi qaysi gap bo`lagiga aylanishidan qat‘i nazar, Shu bo`lak 
ifodalanayotgan fe‘lning ma‘nosini muayyanlashtiradi. To`ldiruvchi so`z 
kengaytiruvchisi bo`lganligi bois u kengaytirayotgan ma‘nosi muayyanlashayotgan 
so`z gap bo`lagi maqomiga ega bo`lmasligi ham mumkin. yuqorida aytilganidek, 
kesim, ega, hol gapning konstruktiv bo`laklari bo`lib, to`ldiruvchi va aniqlovchi 
bo`lakning bo`laklari sifatida keladi. Bu, ayniqsa, kengaygan ravishdosh, sifatdosh, 
harakat nomi gap bo`laklari modeliga ega bo`lganda, yaqqol ko`zga tashlanadi. 
E‘tibor bering: 1.Shalola kitobni keltirdi. 2. Kecha kitobni keltirgan Shalola bugun 
kelmadi. Birinchi gapda kitobni to`ldiruvchisi kesimga bog`langan. Ikkinchi gapda 
esa aniqlovchiga (keltirgan) tobelangan. Birinchi gapda to`ldiruvchi kesim (keltirdi) 
ning emas, balki uning tarkibiy qismi bo`lgan keltir fe‘li ma‘nosini izohlagan va gap 
bo`lagining 
bo`lagiga 
daxldordir. 
Ikkinchi 
gapda 
esa 
aniqlovchi 
(so`z 
kengaytiruvchisi) ning kengaytiruvchisi vazifasida kelgan. To`ldiruvchi o`zi 
bog`lanayotgan fe‘lning ob‘ekt valentligini to`ldiradi va, Shunga muvofiq ravishda, 
uning mazmunidan shaxsqpredmetlik ma‘nosi anglashilib turadi. 
 
Ko`pincha to`ldiruvchi va holni farqlash qiyin bo`ladi. Masalan, Baliq dengizda 
yashaydi, Samlyot havoda uchadi gaplaridagi dengizda, havoda so`zlari hol yoki 
to`ldiruvchi ekanligini aniqlash mushkul. Chunki bu so`zlarda vosita yoki o`rin 
ma‘nosini keskin ajratish qiyin. Shuningdek, harakatni bajarish vositasini ifodalovchi 
gap bo`lagini uning predmet yoki nopredmetlik ma‘nosidan qat‘i nazar, to`ldiruvchi 
yoki fe‘l deb atashning o`zi ham muammolidir. Chunki ular bir vaqtning o`zida 
nimada so`rog`iga ham, qanday, qay holda, qay yo`sinda so`roqlariga ham javob 
bo`lishi tabiiylikka yaqin hamda ularning mohiyatini to`laroq ochishga xizmat qiladi. 
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, misollardagi so`zlarning bunday so`roqlarni 

---

olishida o`rin-payt kelishigi ko`rsatgichining roli muhimdir. O`rin ma‘nosini 
ifodalovchi -da kelishik shakli gap propozitsiyasining tayanch bo`lagi bo`lgan 
makonni ifodalashda alohida mavqega ega. Ma‘lumki, makon va zamon ma‘nosidagi 
hollar gap kesimini shakillantiruvchi [Pm] ning o`rin va payt ko`rsatgichlariga mos 
keladi. Xususan, quyidagi ko`rinishli: 
gaplarida o`rin ma‘noli Buxoro so`zi bilan yasha fe‘li orasida, Buxoro so`zi bilan 
o`qituvchi so`zi orasida, shuningdek, sifatga xos xursand, songa xos ikkinchi 
so`zlarining bir-biriga bog`lanish xususiyatlari yo`q edi. Keyin keluvchi hokim uzvga 
kesimlik qo`shimchalarining qo`shilishi unga kengayishi imkoniyatini berdi va 
natijada [WPm] hosilasi bo`lgan gap shaxs kengaytiruvchisi qatorida o`rin va payt 
kengaytiruvchilariga ham ega
bo`ldi. Demak, zikr etilgan gaplarda qatnashgan 
havoda, dengizda so`zshakllaridagi o`rin-payt shakli Pm ta‘siriga berilgan bo`lib, bu
ularning gap kengaytiruvchilari ekanligidan dalolat beradi. To`ldiruvchi esa so`z
kengay tiruvchisi bo`lib, Pm ga befarqdir.