Anguage and literature

Valijon QODIROV,
mustaqil tadqiqotchi, 
filologiya fanlari nomzodi
SODDA YIG‘IQ VA SODDA YOYIQ GAPLAR 
XUSUSIDA MULOHAZALAR
Amaldagi 5-sinf Ona tili darsligiga
3
diqqat qaratamiz. 
32-darsdan gap bo‘laklari o‘rganilar ekan, Kesim mavzu-
si bilan boshlanadi. 39-betda eslab qoling belgisi ostida 
quyidagi ma’lumot berilgan: 
Kesim­ gapning­ mazmuniy­
markazidir.­U­boshqa­bo‘laklarsiz­ham­gap­bo‘la­oladi.­
Masalan: Yaxshimisiz? Keldi.
Shu ikki holatning o‘zida 
bir cho‘qqili nazariyaning ibtidosi ko‘zga tashlanib turib-
di. Lekin 44-betda berilgan qoidalarda shularni o‘qiymiz: 
Faqat­kesim­yoki­ega­va­kesimdan­iborat­gap­yig‘iq­gap­
hisoblanadi.
Masalan: 
Qara. Men keldim.
Kesimning 
boshqa­bo‘laklar­bilan­kengayishidan­hosil­bo‘lgan­gap­
yoyiq­gap­deyiladi.­
Masalan: 
Men uni ko‘rdim.
Ta’rifning 
birinchi qismi va misol tariqasida berilgan ikkinchi gap 
(Men keldim) ikki cho‘qqili nazariyaga muvofiq kela
-
di. Chunki ikki cho‘qqili nazariyada ega va kesim bosh 
bo‘laklar bo‘lib, ikkinchi darajali bo‘laklarsiz ular yig‘iq 
gapni hosil qiladi. Ta’rifning ikkinchi qismi esa bir cho‘qqili 
nazariyaga mos tushadi va birga berilgan ta’rifning birin-
chi qismiga nisbatan zidlik kuzatiladi. 
Kesimdan boshqa 
bo‘laklar
deyilganda ega ham ikkinchi darajali deb atal-
gan bo‘laklar qatoriga kirib ketadi. Shu yerning o‘zida 
yondashuv va talqinda izchillik buzilgan. Bu bo‘lim (ya’ni 
sintaksis) darslikning boshlang‘ich sinfda o‘tilganlarni tak
-
rorlash qismida bo‘lgani uchun shunga muvofiqlashtiril
-
gan, deyilsa, ta’rifning birinchi qismi to‘g‘ri, lekin bunda 
bir cho‘qqili nazariyaga muvofiq keyingi ta’rifni kiritmaslik 
to‘g‘ri bo‘lardi. Yoki aksincha: birinchi qismdagi yoki ega 
va kesimdan degan so‘zlar qo‘llanmasa edi, ta’rif maz-
muniy va mantiqiy bir butunlikni hosil qilardi.
8-sinf darsligi
4
ning 54-betida: 
“Sodda­ gaplar­ ikkin-
chi darajali bo‘laklarning ishtirok etish yoki etmasligiga 
ko‘ra:­ sodda­ yig‘iq­ gaplar­ (Kamola­ kirib­ keldi),­ sodda­
yoyiq­ gaplar­ (Kamola­ darvozadan­ shoshilib­ kirib­ keldi)
ga bo‘linadi”
tarzidagi ikki cho‘qqili nazariyaga muvofiq 
qoida berilgan. Darslikning 56-betida esa bir cho‘qqili 
nazariyaga mos: 
“Kesim­gapning­asosini­tashkil­qiluvchi­
markazdir. Ega kesimga ergashib, kesimdan ifodalan
-
gan­ ish-harakatning­ bajaruvchisini­ ko‘rsatadi”­
qoidasi 
keladi. Uning ortidan 
“To‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol ega 
va kesimga ergashib kelib, ularni to‘ldiradi, aniqlaydi yoki 
izohlaydi.­Shuning­uchun­ular­gapning­ikkinchi­darajali­
bo‘laklari deyiladi”
ifodasidagi jumla berilgan. Bu qoida 
80-betda yana takrorlanadi. 79-betda o‘qiymiz: 
“Esga 
o­ling.­­Faqat­ega­va­kesimdan­iborat­bo‘lgan­gap­sodda­
yig‘iq­gap­deyiladi.­Esga­oling.­Ega­va­kesimdan­boshqa­
bo‘laklar­bilan­kengaygan­gap­sodda­yoy‘iq­gap­deyila-
di”.
Holbuki, 57-betda 
“Kesim­gap­markazi­bo‘lib,­u­tas-
diq-inkor,­zamon,­mayl,­shaxs-son­ma’nolarini­ifodalab­
Dolzarb
mavzu

---

veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz
9
Dolzarb mavzu
keladi,­hukmni­ifodalaydi­va­gapning­boshqa­bo‘laklarini­
o‘z­atrofida­birlashtiradi…­Gapni­yuzaga­keltirish,­fikrni­
ifodalash­ jihatidan­ kesimning­ gapdagi­ ahamiyati­ kat-
ta…­ Gapda­ ega­ ham,­ ikkinchi­ darajali­ bo‘laklar­ (to‘ldi-
ruvchi,­ aniqlovchi,­ hol)­ ham­ bevosita­ yoki­ bilvosita­ ke-
simga bog‘lanadi”
degan kattagina bir cho‘qqili nazariya 
mohiyatini aks ettiruvchi qoida yozilgan. Lekin bu qoi
-
dada ham egani ikkinchi darajali bo‘laklardan alohida 
olinayotgani ko‘rinib turibdi. Darslikda, umuman, o‘zbek 
tilshunosligida ega