Anguage and literature

Uning bu xislati ham 
hammaga otning qashqasiday ma’lum
(Cho‘lpon, “Ke
-
cha va kunduz”). 
Bolalari... qo‘rqqanlaridan baqadek 
qotib qolishdi
(M.Nizanov, “Oxirat uyqusi”). 
Faqat shuni 
qulog‘ingga qo‘rg‘oshindek quyib olishingni istardim 
(P.Selkudyanu, “Gumroh”).
Lisoniy madaniyatshunoslik nuqtayi nazardan, 
ayniqsa, turg‘un o‘xshatishlar, ya’ni frazeologik 
iboralarning qiyosiy turi alohida diqqatga sazovor. 
Chunki “turg‘un o‘xshatishlar milliy ong jumbog‘ini ye-
chishga imkon beradigan yorqin obrazli vositalardan 
biri hisoblanadi”, “dunyoni o‘ziga xos, milliy tarzda 
ko‘rish o‘xshatish semantikasida aks etadi”
3
. Turg‘un 
o‘xshatishlar dunyo tillarining deyarli barchasida turli 
miqdorlarda bor va ular yagona qiyosiy model asosida 
aytarli bir xil lisoniy-mantiqiy tarkibda tuzilgan bo‘ladiki, 
bu holat mazkur iboralarni keng tarqalgan lisoniy uni-
versaliyalar qatoriga kiritish uchun asos bo‘ladi. Ammo 
bunday o‘xshatishlar til egalarining dunyoni milliy ko‘ri-
shi va milliy anglashini aks ettirganligi uchun har bir til-
da g‘oyat betakror va benihoya yagonadir.
4
Bu o‘rinda shuni ham alohida ta’kidlamoq joizki, 
turg‘un o‘xshatishlar tarkibida o‘xshatish obrazi, ya’ni 
o‘xshatish etaloni alohida ahamiyatga molik. Bu unsur 
o‘xshatishning markazini, mag‘zini tashkil etadi, boshqa 
unsurlar (o‘xshatish subyekti, o‘xshatish asosi) ayni shu 
etalon atrofida birlashadi. Ayni paytda boshqa unsurlar 
implitsit ifodalana olgani holda o‘xshatish etaloni faqat 
eksplitsit ifodalanmog‘i shart, ya’ni o‘xshatish etaloni 
bevosita lisoniy ifodaga ega bo‘lmasa, o‘xshatish maz-
munidagi ibora shakllana olmaydi. Eng muhimi shuki, 
xalqning dunyoni ko‘rishi va anglashidagi o‘ziga xoslik, 
ya’ni milliy-madaniy va milliy-konnotativ ma’lumot bevo-
sita ayni shu o‘xshatish etalonida o‘z tajassumini topadi. 
Xalqning milliy obrazli tafakkur tarzining mahsuli sifati-
da turg‘unlashgan, etalonlashgan obrazlar milliy idrokni 
aks ettiradi. Ayni muammo tadqiqi bilan jiddiy shug‘ul-
langan mutaxassislarning aksariyati qayd etganlaridek, 
o‘xshatish etalonlari an’anaga kirgan, avloddan avlod-
ga o‘tib kelayotgan obrazlar sifatida xalqning dunyoni 
o‘ziga xos ko‘rishining ifodachilaridir, shuning uchun 
etalonlar qiyosiy iboralar tarkibida alohida o‘rin tutadi 
va lisoniy madaniyatshunoslik, ya’ni til, milliy madaniyat 
va mentalitet munosabatlarini belgilash jihatidan favqu-
lodda muhim.
5
Aytaylik, o‘zbek tilidagi 
musichaday beo
-
zor 
(odam) o‘xshatishini boshqa tillarda uchratish qiyin. 
Musichaday
o‘xshatish etalonida milliy-madaniy konno-
tatsiya mavjud, unda “beozorlik” belgisining o‘zbekka 
xos ta’kidi o‘z ifodasini topgan. Musichaga xos yum-
shoq tabiat va harakat o‘zbek idrokida ijobiy talqin to-
pishidan tashqari, bu mushfiq qush haqidagi islomiy 
rivoyat ham 
musichaday
etalonining an’anaga kirishi-
da asos bo‘lgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas. Ana shu 
tariqa 
musichaday
beozor turg‘un o‘xshatishi beozorlik-
ning o‘zbekcha o‘lchovi sifatida tamoman milliy obraz 
maqomini olgan. Yoki 
qo‘yday
yuvosh (odam) turg‘un 
o‘xshatishini olib ko‘raylik. Ayni 
qo‘yday
o‘xshatish eta-
lonida ham o‘zbekcha milliy-madaniy nigoh o‘z aksini 
topgan. Ammo bunday o‘xshatish etaloni boshqa milliy 
madaniyatlarda, demakki, tillarda ham mavjud bo‘lsa-
da, ularda bu etalon “yuvoshlik” emas, balki boshqa bel-
gilar uchun o‘lchov o‘laroq qo‘llaniladi. Masalan, rus tili-
da
qo‘y
(овца) etaloni