5
Qoraqalpog‘istonda (Ust-Yurt),
Shimoliy Muborakda va
boshqa yerlarda joylashgan. Respublikamiz hududida Oltiariq
(1906)va Farg'ona (1958) neftni qayta ishlash zavodlari,
Muborak gazni qayta ishlash zavodi (1972), Sho‘rton gaz
kompleksi (oltingugurtdan tozalash qurilmalari bilan birga)
(1980) va Buxoro neftni qayta ishlash zavodi (1997) qurilib
ishga tushirildi.
Mustaqillikka erishilgandan beri respublikamizda neft va
gaz sanoati rivojlanishiga alohida e’tibor berilib, yonilg‘i
ta’minoti mustaqilligiga erishildi. Mustaqilligimiz yillarida
respublikamizda neft sanoatining rivojlanishini
quyidagi
jadvaldan ko‘rish mumkin.
Hozirgi kunda neft va gaz konlarini qidirish, konlami
ishlatish, neft va gazni qayta ishlash ishlari «0‘zbekneftegaz»
milliy xolding kompaniyasi tomonidan boshqariladi. Hozirgi
kunda Muborak gazni qayta ishlash zavodi, Farg‘ona, Oltiariq
va Qorovulbozor neftni qayta ishlash zavodlari ishlamoqda.
Neft o‘z tarkibidagi oltingugurt
va parafin moddalari
miqdoriga qarab quyidagichatasniflanadi:
■
oltingugurt moddasi bo'yicha:
-
kam oltingugurtli, bunda oltingugurt miqdori (hajm
hisobida) 0,15 % gacha;
-
oltingugurtli, bunda oltingugurt miqdori 0,15 dan 2,0
% gacha; yuqori oltingugurtli, bunda oltingugurt
miqdori 2,04% dan
yuqori bo‘ladi;
■
parafin moddasi bo‘yicha:
-
kam parafinli, bunda parafin miqdori (hajm hisobida)
1,5% gacha;
-
parafinli, bunda parafin miqdori 1,5% dan 6,0% gacha;
yuqori parafinli, bunda parafin miqdori 6,0 % dan
yuqori
6
bo‘ladi.
Tarkibidagi elementlaming o‘xshashligiga qaramasdan
turli joydan olingan neftlaming fizikaviy va kimyoviy
xossalari har xil bo’adi. Bunga sabab,
uglerod va vodorod
atomlarining o‘zaro turli shaklda birika olishidir.
2. Neftni qayta ishlashning fizikaviy va kimyoviy usullari
mav-jud. Kondan olingan neft qayta ishlash korxonasiga
yuborilishidan oldin plast suvlari bilan mineral tuzlardan
tozalanadi. Qimmatli komponentlar yo‘qolishini kamaytirish
maqsadida yana propan-butan, ba’zan qisman pentan
fraksiyali uglevodorodlar hay dab olinadi.
Neft yer ostida
to‘plam holida bo‘lib, hajmi bir necha kub mm.dan milliard
kub metrgacha bo‘ladi. Neft qatlami, odatda, 500+ 3500 m
chuqurlikda joylashgan bo‘lib, asosiy qismi 800+2500 m
chuqurlikda joylashgan bo‘ladi.
Quduqlardan chiqayotgan neft o‘z tarkibida erigan gaz
bilan birga har xil miqdorda qatlam suvi, mexanik moddalar
(asosan qum zarrachalari) ni ham birga olib chiqadi. Shuning
uchun neftni NQIZ ga jo‘natishdan oldin erigan gaz, suv va
mexanik moddalardan tozalash kerak.
Gazni neftdan ajratib
olish uchun gazajratgichlardan foydalaniladi. Gazni to‘liqroq
ajratib olish uchun ba’zan maxsus isitgichlardan ham
foydalaniladi. Isitgichlardan o‘tgan neftning harorati oshishi
natijasida uning tarkibidagi erigan gaz hamda eng yengil
uglevodorodlar ajralib chiqadi va ajratib olingan gaz gazni
qayta ishlash zavodlariga (GQIZ) yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri
iste’molchiga jo'natilishi mumkin. Erigan gaz, suv va mexanik
moddalardan tozalangan neft NQIZ
larida qayta ishlash uchun
qabul qilanadi.
Neftni qayta ishlash (haydash) da murakkab qurilmadan
(1.3- rasm) foydalaniladi. Qurilma ikkita asosiy apparatdan -
7
neft qizdiri- ladigan naysimon pech va rektifikatsiyalash
kolonnasidan iborat.
Naysimon pechning ichida ilon izi shaklidagi uzun
truboprovod joylashgan. Pech mazut yoki gaz yordamida
qizdiriladi. Tru- boprovoddan neft to‘xtovsiz o‘tib turadi va
320+350 °C gacha qizdi- rilib bug‘ va
suyuqlik aralashmasi
holida rektifikatsiyalash colonnasi (minora)ga tushadi.
Neftni qayta ishlashda «birlamchi» va «ikkilamchi»
texnologik jarayonlar qoilaniladi. «Birlamchi» jarayonlarga
neftni to‘g‘ridan- to‘g‘ri «haydash» jarayonlari kiradi. Bu
jarayonlar atmosferada va vakuum qurilmalarida amalga
oshiriladi. «Ikkilamchi» jarayonlarga «birlamchi»
jarayonlardan ortib qolgan qoldiqdan katalizatorlar yoki
qo‘shimcha uskunalar yordamida kerakli moddalami ajratish
va olingan moddalar tarkibidagi (asosan oltingugurt va uni
birikma- larini) ajratib olish va tozalash inshootlari kiradi.
Neftni haydash jarayoni, shu
jumladan, eng yengil va tiniq neft
mahsulotlarini (benzin, kerosin, dizel yonilg‘isi) olish jarayoni
atmosfera bosimi ostida bajariladi
