2 mavzu. Transformatorlar haqida umumiy tushunchalar, uning tuzilishi va ishlash prinsipi transformatorlar Reja

2. Bir fazali transformatorni tuzilishi va ishlash prinsipi. 
1. Transformatorning tuzilishi 
Transformator ikki qismdan iborat (12.5 a –rasm); 
-elektrotexnik po‘latdan yasalgan o‘zak;
-o‘zakka o‘ralgan chulg‘amlar. 

---

12.5-rasm. Transformatorning tuzilishi (a) va sxemalardagi shartli belgilanishi (b). 
O‘zak. Transformator o‘zaklari elektrotexnik po‘latdan yasaladi, chunki bu 
po‘latning magnit singdiruvchanligi juda yuqori bo‘lib 2000 dan 6000 gacha 
bo‘lishi mumkin. Agar havoning magnit singdiruvchanligi 1 ga teng ekanligini 
hisobga olsak 
H
B


bog‘lanishga asosan elektrotexnik po‘latdan yasalgan o‘zakka o‘ralgan g‘altakda, 
havodagiga nisbatan 6000 martagacha katta magnit oqimi hosil qilish mumkin. 
Bu yerda N g‘altakdagi magnit maydon kuchlanganligi. 
O‘zak yasash uchun elektrotexnik po‘latdan, qalinligi 0,35mm dan 0,50 mm gacha 
bo‘lgan yupqa yaproqchalar kesib olinadi. Qatlamlar (yaproqchalar) orasiga 
maxsus, issiqlikka chidamli dielektrik lak suriladi, ayrim hollarda qog‘oz 
izolyatorlar ham ishlatiladi. Eng sodda o‘zak to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida 
(sterjenli o‘zak) bo‘lib, uning yaproqchalari turli xil shakllarda bo‘lishi mumkin. 
Amaliyotda G simon, P simon va I simon yaproqchalar ko‘proq qo‘llaniladi 
12.6-rasm.
12.6-rasm. Transformator o‘zagi yaproqchalari va ularni tayyorlash jarayoni: 
a - G simon yaproqcha, b - P simon yaproqcha, v - I simon yaproqcha. 
O‘zakning kesim yuzasi 
ab
S

, bu yuza yarma deb ataladi. Bu yerda, a-
yaprochalar kengligi; b-o‘zakning qalinligi. O‘zakdagi magnit oqimini

cos
BS


formula orqali hisoblashda shu yuza hisobga olinadi. O‘zakning 
o‘rtasidagi, eni s, balandligi d bo‘lgan tirqish darcha deyiladi. O‘zakning 
geometrik shakli turlicha bo‘lishi mumkin. Amalda ko‘proq sterjenli, bronli va 
toroidal o‘zaklar keng tarqalgan. Lekin barchasida o‘zak yupqa yaproqchalardan 
трансформатор
4 В

---

tashkil topgan bo‘ladi. 7-rasmda sterjenli, bronli va toroidal o‘zaklar va ular 
asosidagi transformatorlar ko‘rsatilgan.
12.7-rasm. Sterjenli, bronli va toroidal transformatorlarva ularning o‘zaklari 
Transformator o‘zagini yaxlit emas, balki o‘zaro izolyatsiyalangan yupqa 
yaproqchalar ko‘rinishida yasash o‘zakni uyurmali toklar ta’sirida qizib ketishidan 
asraydi. Magnit maydoni ta’siridagi metallarda uyurmali toklarning yuzaga 
kelishini birinchi bo‘lib 1924 yilda fransuz olimi D.F. Arago kashf etgan. Lekin 
u bu toklarning yuzaga kelish sabablarini va tabiatini o‘rganmagan. Faradeyning 
elektromagnitik induksiya qonuni kashf (1831 yilda) etilgandan so‘ng uyurmali 
toklar fransuz olimi Jan Bernar Fuko tomonidan batafsil o‘rganildi. Shuningdek 
Fuko uyurmali toklar metallni qizdirishini ham aniqladi.
12.8-rasm. O‘zakda uyurmali toklarning yuzaga kelishi.
Agar o‘tkazgichni kesib o‘tayotgan magnit maydon o‘zgarsa (buning uchun magnit 
maydoni o‘zgarishi, yoki o‘tkazgich magnit maydonida harakatlanishi kerak) 
o‘tkazgichda uyurmali toklar yuzaga keladi 12.8- rasm. Bu toklar o‘zak qalinligi 
bo‘ylab yopiq konturlar hosil qilib oqadi 12.9a- rasm. Tok kuchining kattaligi 
o‘zakning qarshiligi bilan aniqlanadi. Agar o‘zak qalingini kamaytirsak qarshilik 
ortadi, natijada uyurmali tok kamayadi 12.9b-rasm. Buning uchun o‘zakni yupqa 
plastinalar ko‘rinisha kesib, orasiga dielektrik lak surib yana qaytadan yopishtrib 
shtamplanadi. Endi bir plastinkadagi tok ikkinchi plastinkaga o‘ta olmaydi 
220 
В
500 
кВ 
12 
кВ 

---

12.9-rasm. O‘zakdagi uyurmali toklarni kamaytirish.
Elektromagnitik induksiya qonuni asosida ishlovchi barcha elektr 
mashinalarining (trnsformator, generator, dvigatel, elektromagnitik rele) o‘zaklari 
xuddi shunday yasaladi.