S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Iste’mol byudjeti moddiy va ma’naviy ne’matlar va xizmatlar iste’moli
salmog’i va tarkibining qiymati bahosi hamda soliqlardan iborat. 
Ehtiyojni 
qondirish darajasiga qarab, moddiy ta ’minlanganlik minimumi, ratsional va 
elitär iste’mol byudjetlari mavjud. U lar aholining quyi, o 'rta va yuqori (juda 
yuqori) daromadli guruhlariga muvofiq hisoblanadi. Shuningdek, haqiqiy va 
m e’yoriy byudjetlar ham mavjud, m e’yoriy byudjetlar daromadlar siyosatining 
ijtimoiy m e’yoriylaridan biridir.
Iste’mol byudjeti faqat aholi guruhlari u ch u n em as, balki m am lakat 
hududlari uchun ham belgilanishi mumkin. Bunda hisob-kitobning turli xillaridan 
foydalaniladi: 
m e’yoriy
(tovar va xizmat iste’moli va ulaming haqiqiy bahosi 
m e’yoriylari asosida); 
statistik
(aholining ayrim qatlamlari ega bo‘lgan real 
daromadlar darajasida); 
murakkab
(ovqatlanish m e’yorlari va amaliy xarajatlar 
asosida); subyektiv (ekspertlar so'rovi va jam oatchilik fikri asosida); 
resurs
(aholining m a’lum iste’mol minimum ini ta ’minlash uchun davlatning obyektiv 
imkoniyatlari asosida).
Iste’mol byudjeti yuzlab tovarlami (xizmatlami) o ‘z ichiga oladi, am m o 
h iso b -k ito b la rd a, o d atd a, eng m u h im lari (ovq atlan ish , k iyim -k echak, 
poyabzal, sanitariya va gigena vositalari, dori-darm on, mebel, idish-tovoq, 
madaniy mollar, uy-joy va maishiy xizmat, transport, aloqa xizmati va h.k.) 
e’tiborga olinadi va ular minimum moddiy ta ’minlanganlik byudjetiga kiritiladi.
H ar bir davr b o ‘yicha aholi va ishchi kuchini takror ishlab chiqarish 
uchun zarur b o ig an moddiy ta ’minlanganlik minimum i mavjud. Bu minimum 
obyektiv m iqdor bo'lib, ijtimoiy kuchlarning rivojlanish darajasiga bog’liq. 
M oddiy ta ’m inlanganlik m inim um i m e’yoriy iste’mol byudjeti yordamida
100

---

aniqlanadi. Iste’mol byudjeti hisob-kitob tavsifiga ega va m a’lum m e’yoriylarga 
asoslanadi. M e’yoriy byudjet m oddalarining asosiy qismi to ‘g’rid an-to‘g’ri 
hisoblanadi, ya’ni oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari iste’moli m e’yori, 
xizmat ko‘rsatish m e’yoriyi, ularni xarid qilish baholari inobatga olinadi.
M oddiy ta ’minlanganlik m inim um i byudjeti joriy vaqt uchun va istiqbolga 
mo‘ljallab tuzilishi mumkin. U natural va pul shaklida ifodalanadi. Mehnatkashlar 
va ulam ing oilalari minimal ehtiyojlari moddiy va madaniy ne’m atlar iste’moli 
darajasi va tarkibi qanday bo‘lishi bu m inim um ni ta ’minlaydigan darom adlar 
miqdorini aniqlash imkonini beradi. Masalan, ishchi kuchini (aholi) m e’yori 
takror ishlab chiqarish uchun ishchining (xizm atchi, dehqon) oilasidagi 
balog’atga yetgan kishilaming energiya sarfini qoplash va qoniqarli hayot 
faoliyatini t a ’m inlash u c h u n z a ru r b o ‘lgan fiziologik rne’yor darajasida 
ovqatlanishi ham da kiyim-bosh, poyabzal, ichki kiyimlar, gigiyena vositalari 
bilan ta ’minlanishi, kom m unal xizmat, transport va aloqa xizmati uchun haq 
to'lash, shuningdek, madaniy ehtiyojlami qondirish uchun minimal daromadga 
ega bo'lishi zarur.
A holi ehtiyojiga tabiiy-iqlim iy sharoitlar, joylashish xarakteri, m illiy 
an ’analar ham ta ’sir ko'rsatadi. N ooziq-ovqat tovarlari va xizmatlar xarajati 
uzoq vaqt foydalanishga mo'ljallangan buyumlar bilan ta’minlanganlik va xizmat 
muddati m e’yorlari asosidagi m e’yoriy usul yordam ida aniqlanadi. Hisob- 
kitoblar tovarlar guruhi bo'yicha ishlab chiqiladi: garderob predmetlari (ust 
kiyim, poyabzal va hokazolar), sanitariya-gigiyena vositalari, dori-dannonlar, 
uzoq vaqt foydalanishga m o ija lla n g a n tovarlar (m ebel, elektr asboblari, 
avtomobil va hokazo).
Uy-joy va kommunal xizmat xarajatlari ushbu mintaqadagi narxlar va tarif 
m e’yoriylariga qarab belgilanadi. Bunda soliqlar va majburiy to io v la r xarajatlari 
ham hisobga olinadi.
Oilaning yashash minimumi byudjeti uning tarkibi va katta-kichikligiga qarab 
aniqlanishi mumkin. T a’kidlash lozimki, yashash m inim um i ancha to r tuzilgan, 
unda faqat insonning eng kam tabiiy ehtiyojini t a ’m inlovchi m e’yordan 
foydalanilgan va tamaki mahsulotlari, delikateslar, madaniy ehtiyojlar hisobga 
kiritilmagan, nooziq-ovqat tovarlari, xizmatlar, soliqlar esa yetarli darajada 
hisobga olinmagan. Yashash m inirnumidan farqli o ‘laroq, minim al iste’mol 
byudjeti ana shu xarajatlami t o i a hisobga oladi. Ba’zi hisob-kitoblarga ko‘ra, 
minimal iste’mol byudjeti yashash m inim um i byudjetidan 3-4 baravar ortiq. 
M inimal iste’mol byudjeti va yashash m inim um i byudjeti bilan birga ratsional 
iste’mol byudjeti ham hisoblanadi, uning yordamida ilmiy asoslangan ratsional 
m e’yorlarga muvofiq ehtiyojlami qondirish uchun zarur bo‘lgan daromadning 
tarkibi va miqdori aniqlanadi. Ratsional byudjet va iste’molning m e’yori insonning 
oqilona ehtiyojlarini to ‘la qondirish tamoyili asosiga quriladi. Iste’m olni real
101

---

m e’yoriga rnuvofiq bo‘lgan aholi jon boshiga to‘g’ri keladigan iste’mol darajasiga 
yetish mamlakat miqyosida o 'rta tabaqani shakllantirish vazifasini hal etishga 
yordam beradi.
Iste’mol byudjetlari turli tovarlar va xizmatlaming m a’lum to'plam i asosida 
tuziladi. Iste’mol to ‘plamIari turli iste’mol byudjeti uchun belgilangan b o iib , 
unga kiruvchi tovarlar va xizmatlar tarkibi bilan ham , ulaming hajmi bilan 
ham farqlanadi. Minimal iste’mol byudjetini hisoblashda bir qator tovarlar 
(xizmatlar) hisobga olinadi va minimal iste’mol m e’yorlari yashash minimumiga 
nisbatan ancha yuqori (masalan, go'sht mahsulotlari bo‘yicha - ikki barobar 
ortiq).