Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Begonalashuv va tanazzul hamda ijtimoiy oqibatlar 
 
Hozirgi jamiyat hayotida quyidagi begonalashuv turlarini ajratib ko‗rsatish 
mumkin: 
1. Iqtisodiy. 2. Siyosiy. 3. Madaniy. 4. Ijtimoiy. 5. Ruhiy.
Bu begonalashuv turlari o‗zlarining ma‘lum bir shakllariga egadirlar. Masalan, 
iqtisodiy begonalashuv uchta shaklga ega: 1. Faoliyatdan begonalashuv. 2. Faoliyat 
boshqaruvidan begonalashish. 3. Faoliyat natijalaridan begonalishish. Siyosiy 
begonalashish siyosiy hokimiyatdan begonalashishdan; madaniy begonalashish 
muloqatdan, insonlarning bir-biridan; psixologik begoralashuv o‗z-o‗zidan 
begonalashishdan iborat bo‗ladi. 
Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birlariga bog‗liq hodisalardir. Agar 
jamiyatda ishlab chiqarish sur‘atlari keskin pasaysa, xo‗jalik aloqalari uzilsa, pulning 
qadri tushib ketib, narxlar tez sur‘atlarda oshib ketsa, boshqaruv tuzilmalari izdan 
chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning hamma sohalari 
tanazzulga uchragan, deb fikr yuritishimiz mumkin.
Bu chuqur tanazzul insonlarning kuchli begonalashuv olamiga salbiy ta‘sir 
qilishi, ba‘zi tartiblar kirgizishi aniq. O‗z navbatida begonalashuv jarayoni qanchalik 
kengaysa, tanazzul ham shunchalik, chuqurlashib boraveradi. Masalan, ishlab 
chiqarish jarayonida mehnatning taqsimlanishi ro‗y beradi. Bu esa taraqqiyot uchun 

---

29 
qo‗yilgan ulkan qadamdir. Lekin shu bilan birga ijtimoiy mulkchilikka asoslangan 
ijtimoiy munosabatlarning shunday bir turi - ishlab chiqarish munosabatlari 
shakllanadiki, uning asosida bevosita ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish 
vositalaridan uzoqlashib, asta-sekinlik bilan o‗z mehnati natijasida begonalashib 
boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining ham qizig‗i yo‗q. 
Marksizm ta‘limoti bo‗yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach, ishlab chiqarish 
vositalariga endi bevosita ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari kerak edi. 
Lekin ijtimoiy amaliyotda esa buning aksi bo‗lib chiqdi. Siyosiy hokimiyatni bosib 
olgan proletariat ishlab chiqarish vositalarini davlat mulkiga aylantirdi. Sotsialistik 
revolyusiya mantig‗iga ko‗ra, bu tadbirlar begonalashuv jarayoni ildiziga bolta urushi 
kerak edi. Lekin 70 yillik tarix davomida bizga uqtirib kelingan ijtimoiy mulk davlat 
mulki edi. Bu mulk esa xususiy mulkning eng jirkanch, adolatsiz turi bo‗lib chiqdi. 
Chunki davlat mulki o‗zining real egasiga ega emas. U bir mavhum tushuncha edi. 
Mehnat kishisi esa yana mulkdan begonalashdi. Davlat mulki esa davlat apparatining 
xususiy mulkiga aylanib, bu nomenklaturani «yangi» sinfga aylantirdi. Bu salbiy 
jarayonlar natijasida ishlab chiqarish o‗zining haqiqiy egasini topa olmadi. 
Siyosiy jabhada ham siyosiy hokimiyatdan jamiyatning ko‗pgina a‘zolari 
begonalashtirildilar. Ya‘ni, siyosiy hokimiyat xalq hokimiyati, umumxalq 
hokimiyati, deb e‘lon qilingan bo‗lsada, aslida u ma‘lum bir guruhning - elitaning 
xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida esa butun bir xalq davlat siyosiy 
hokimiyatidan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenklatura orasida 
ulkan jarlik paydo bo‗ldi. O‗z navbatida bu jarayonlar siyosiy tanazzulga olib keldi 
va bu tanazzul tufayli tashqi dushman yenga olmagan totalitar davlat o‗z-o‗zidan 
parchalanib ketdi. 
Madaniy sohadagi begonalashuv ham anchagina chuqur salbiy oqibatlarga olib 
keladigan ma‘naviy tanazzulni keltirib chiqardi. Jamiyatda sog‗lom muhitni 
yaratishda ma‘naviyat va madaniyatning o‗rni o‗zgacha. Chunki, ular individlarning 
barkamol bo‗lib shakllanishlariga katta ta‘sir ko‗rsatadilar. Agar jamiyat a‘zolari o‗z 
ma‘naviyatlari, boy madaniy meroslaridan uzoqlashib ketib, undan begonalashsalar, 
ular endi o‗zlarining kelib chiqishlaridan tortib, to o‗z millatlarining ham milliy urf-
odatlari, an‘analarini ham inkor qila boshlaydilar. Agarda yaqin o‗tmishimizga, 
uning tirixiga murojaat etsak, ushbu satrlarimizning yaqqol isbotini ko‗ramiz. 
Masalan, boy madaniy merosimizdan begonalashuvimiz bizlarni atoqli adib Chingiz 
Aytmatovning ta‘biricha, manqurtlarga aylantiray dedi, ya‘ni biz o‗z xalqimiz tarixi, 
milliy ozodlik harakatlari va ularning sarkardalari, dinimiz va o‗zligimizdan 
uzoqlashib qoldik. Davlatimiz mustaqilligiga erishib, madaniy begonalashuvni 
bartaraf etishni boshladik. Sotsialogiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan sotsial 
begonalashish insonlarni muloqotdan, bir-birlaridan uzoqlashishlari natijasida yuzaga 
keladi. Inson o‗z mohiyatiga ko‗ra, ijtimoiy xususiyatga egadir. O‗zaro faoliyat 
tufayli paydo bo‗lgan ehtiyojlar asosida doim insonlar bir-birlari bilan 
munosabatlarda muloqotlarda bo‗ladilar. Muloqotning ijtimoiy ma‘nosi shundaki, u 
madaniyat shakllari va ijtimoiy tajribalarni uzatish vositasi bo‗lib ximat qiladi. Lekin 
iqtisodiy tanazzul ko‗pgina insonlarni qiyin iqtisodiy ahvolga solib qo‗yadi. Natijada 
jamiyat a‘zolarining aksariyati bozor iqtisodi munosabalariga ko‗nikishlari qiyin 
kechadi. 
Oqibatda 
inflyasiyadagi 
ehtiyojlar 
tizimining 
cheklanishi 
va 

---

30 
normallashtirish insonlarda agressivlik kayfiyati, johillashish fuqarolarda an‘ana va 
urf-odatlar, ma‘naviy qadryatlarni yo‗qotishga olib keladi. Shu kabi salbiy omillar 
insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlarini kuchaytiradi va hamma o‗z holicha 
degan norasmiy qonun paydo bo‗ladi. 
Ruhiy begonalashuv – bu, insonning o‗z mohiyatidan uzoqlashishdir. Ushbu 
muammoni nemis mutaffakiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqan. Uning 
fikricha, inson mohiyati doim o‗ziga dushmanlik kayfiyatida bo‗lgan sotsial tuzilma 
ta‘siri ostidagi inson o‗z-o‗zidan begonalashuvining har bir darajasiga ma‘lum bir 
sotsial xarakter - dunyoparaslik, ekspluatatorlik, reseptiv (andozalik, qolip), bozorga 
oidlik xosdir.
Zamonaviy jamiyatni E. Fromm inson mohiyatini «mashinalashtirish», 
«kompyuterlashtirish» va «robotlashtirish» jarayonlari yordamida begonalashuv 
uning darajasining bir mahsuli deb ta‘riflaydi. Bozorga yo‗naltirilgan sotsial harakat 
paydo bo‗lib, unda iste‘molga intilish, ikkilanishlar hissiyoti, yakkalanib qolishlik va 
boshqa salbiy holat, hissiyotlar markaziy ahamiyat kasb etadi. 
Xuddi shu yerda psixologik va sotsial begonalashish bir-biri bilan juda 
uyg‗unlashib ketishini ko‗rish mumkin. Insonlar bir-birlaridan munosabatda, 
muloqotda begonalashsalar, o‗z-o‗zlaridan begonalashish ham yuz beradi, chunki 
insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlari oqibatida ular yakkalanish, zerikish va 
hayotga qiziqishlari so‗nishi vujudga kelishi mumkin. Buning natijasida inson o‗z 
kelajagiga, orzu-niyatlariga ishonchi yo‗qolib, u o‗zini begona deb hisoblaydi va bu 
jarayon ko‗pincha salbiy oqibatlarga olib keladi.
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, jamiyat hayotidagi turli xil begonalashuv 
jarayonlari tezroq ilmiylik va uyg‗unlik asosida bartaraf qilinsagina jamiyat sog‗lom 
sharoitda taraqqiy etadi va salbiy ijtimoiy hodisalarning o‗z vaqtida oldi olinadi. 
Masalan, mehnatdan begonalashishlikni bartaraf etish uchun birinchi galda 
insonlarning o‗z mehnatlari natijalaridan manfaatdor bo‗lishlari va uning oqibatida 
esa ularning mehnatga bo‗lgan munosabatlarini tubdan o‗zgartirib, qiziqish va kuch-
g‗ayratlari bilan ishlashlarini tashkil etish darkor. 
Ishlab chiqarishni boshqarishdan begonalashish muammosini bartaraf etish ham 
juda muhim ma‘no kasb etadi. Buning uchun ishlab chiqarish munosabatlarini 
chuqur demokratiyalshtirish, korxona, tashkilot va muassasalardagi mavjud 
boshqaruv tizimlarini demokratik yo‗llar bilan takomillashtirish va ishchi, 
xizmatchilarga xo‗jalik egasining aniq vazifasi, huquqi va mas‘uliyatliliklarini 
bilishlari kerak. 
Madaniyatdan begonalashuvni bartaraf etish uchun madaniy merosga 
munosabatni takomillashtirib borish, jamiyatning har bir a‘zosi ma‘naviy 
qadriyatlardan yaxshi xabardor bo‗lish va madaniy qurilishga yetarli mablag‗ 
ajratilishini ta‘minlash zarur. 
Ijtimoiy begonalashuvni bartaraf qilish uchun insonlarning bir-birlari bilan 
munosabatlari, muammolarini haqiqiy birdamlik va hamkorlik asosida qurish 
kerakki, shunda har bir inson o‗zini boshqalar uchun ham kerak ekanligini chin 
yurakdan sezsin. 
Ruhiy begonalashuvni bartaraf etish choralari sotsial begonalashuvni bartaraf 
etishning uzviy davomidir. Inson o‗zining kimgadir kerakligini ruhan his qila 

---

31 
olsagina u hach qachon tushkunlikka tushmaydi. Yakkalanish, iztirobga tushish 
xavfidan 
xolos 
bo‗ladi, 
oqibatda 
uning 
o‗z-o‗zidan, o‗z mohiyatidan 
begonalashuviga hach qanday sabab qolmaydi. 
Biz qurayotgan bugungi yangi jamiyat o‗z oldiga bu begonalashuv jarayonlarini 
tezroq bartaraf etib, haqiqiy rivojlanishga, erkinlikka, ozodlikka erishish uchun 
hozirgi qiyinchiliklarni sobitqadamlik bilan yengib bormoqda. Yaqin yillar ichida bu 
harakatlarning natijalari, albatta, yuzaga chiqadi, deb umid qilishga hamma asoslar 
mavjuddir. Shu boisdan ham Prezidentimiz Islom Karimov IIchaqiriq Oliy Majlis 
Isessiyasida 
ta‘kidlanganidek, 
«Ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini 
demokratlashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish, yangi ma‘no-mazmun bilan 
boyitish, uning izchilligi va samarasini ta‘minlash – mamlakatimizda amalga 
oshirilayotgan siyosiy islohotlarning mazkur bosqichida oldimizda turgan eng 
dolzarb vazifadir» (T.8, 332-bet). 
