Soтsiologiya fanidan ma‘ruza matnlari

Ta‘lim tizimining samaradorligi 
 
Ta‘limning ijtimoiy samaradorligi ta‘lim muassasalarining soni, ularda ta‘lim 
olayotgan o‗quvchilarning miqdori, jamiyat a‘zolarining bilim darajasi va sifati 
bilangina belgilanmaydi, balki uning ijtimoiy faoliyatida, amaliyotda hamda mehnat 
faoliyatida qanday darajada tatbiq qilinishi bilan ham izohlanadi. Shu jihatdan, yangi 
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning shakllanib borishi va bozor iqtisodiyoti 
siyosatining amalga oshirilib borishi sharoitida, respublikada ko‗plab mutaxassis 
kadrlarning o‗z mutaxassisligi bo‗yicha ishlashdan manfaatdor bo‗lmay yoki ishlash 
imkoniyatlariga ega emasliklari sababli, yaxshiroq tirikchilik o‗tkazish maqsadida 
o‗z mutaxassisliklaridan boshqa sohalarga o‗tib ketish tendensiyasi kuchaymoqda. 
Sotsiologiya «tili» bilan aytganda jamiyat a‘zolarining sotsial mobilligi ham vertikal, 
ham gorizontal tartibda o‗zgarishi keskin ortib bormoqda. Achinarlisi shuki, bu 
jarayon, ayniqsa, ta‘lim tizimining o‗zida boshqa sohalarga nisbatan ko‗proq sodir 
bo‗lmoqda. Agarda buning oldi olinib, jiddiy choralar ko‗rilmasa, kelgusida yanada 
kuchayishi va 5-10 yildan so‗ng esa uning salbiy oqibatlari jamiyat ijtimoiy hayotida 
o‗nlab yillar davomida bartaraf qilish qiyin bo‗lgan ijtimoiy-ma‘naviy inqirozga olib 
kelishi mumkin. Ta‘lim sotsiologiyasining hozirgi sharoitidagi asosiy vazifalaridan 
biri ham, yuqorida ko‗rsatilgan muammolarni empirik jihatdan tadqiq qilib, ilmiy-
amaliy va nazariy xulosalar chiqarishdan iborat. Ko‗rinib turibdiki, o‗zining 
mohiyat-e‘tibori bilan ushbu masala favqulotda davlat ahamiyatiga ega bo‗lgan 
masaladir. 
XX1-asr boshida qayta ishlab chiqarishning asosiy omili modiy ne‘mat va 
xizmatlarni to‗plash emas, balki aholi hayoti sifati, bilimlari, sog‗lig‗i, jismoniy 
taraqqiyoti darajasi va boshqa ko‗rsatkichlari hisoblanadi. 
Aholi hayoti sifatini qo‗llab-quvvatlash uchun dunyoda har yili 15-20 trln. 
Dollar sarflanmoqda. 1994-yilda inson kapitaliga jon boshiga Janubiy Osiyo 
mamlakatlarida o‗rtacha 14.000 dollar bo‗lsa, AQSh va Kanadada 250.000 dollarga 
teng bo‗ldi.
22
BMT ning shiori: «Ta‘lim – demokratiya asosi». YuNESKO tashkil etgan – 
«XX1 –asr uchun oliy ta‘lim» Butunjaxon Deklarasiyasi (1998-yil 9-okt.) ta‘lim 
masalasiga katta e‘tibor qaratib, dunyo mamlakatlarini hakorlikka da‘vat etadi. 
Ma‘lumki XX-asrning ikkinchi yarmi oliy ta‘limning rivojlanish davri bo‗ldi. 1960 – 
yildan 1995 yilga qadar butun dunyodagi talabalar soni 13 mln.dan 80 mln.ga 
ko‗paygan.
23
2002 – yilda taraqqiy etgan mamlakatlardan Yaponiya xukumatining ta‘limga
sarfi Ya.M.M.ning 5,5-6 % ni tashkil etgan bo‗lsa, AQShda bu ko‗rsatkich 7,1% ni, 
Buyuk Britaniyada esa 7,7 % ni tashkil etgan.
24
22
Валентей С., Нестеров Л. Человеческий потенциал : Новқе измерители и новқе ориентиры (Вопр.философии. 
2008.№ 2. с.93.) 
23
Высшее образование в ХХ1-веке. ЮНЕСКО, Париж. 5-9 окт., 1998. 17 стр.
24
Саидов М. Олий таълим муассасаларини молиялаш. Т.: Молия, 2002, 36-бет. 

---

38 
Butunjaxon Banki mutaxassislarining xisob-kitoblariga ko‗ra O‗zbekistonning 
ta‘limga ajratgan chiqimi 1995-yili umumiy davlat chiqimining 7,8% ini tashkil 
etgan bo‗lsa, 2002 yilda 8,8%, 2003 yilda 8,4% ni tashkil etgan.
25
Yevropa davlatlaridan 40 tasi ta‘limni rivojlantirish masalalari bo‗yicha 
Bolonya jarayoniga a‘zo bo‗lganlar. Ular qatoriga 1999 – yilda Rossiya ham qabul 
qilingan. Bolonya Deklarasiyasi tavsiyasiga ko‗ra mamlakatlar kredit tizimini joriy 
qilishi mumkin. 
Oliy ta‘limdagi kredit siyosati bu har qanday o‗quv faoliyatining o‗qusv rejasida 
qayd etilishi (ma‘lum hajmda) o‗lchov birligidir.Bu yerda kredit mablag‗ ma‘nosida 
emas, balki talabalar tomonidan ma‘ruzalarda va o‗quv faoliyatining boshqa 
turlaridan tarqatma materiallar, tavsiya etiladigan adabiyotlar va internet orqali 
mustaqil ravishda ―qarzga olingan‖ o‗quv axborotlari, bilim va ko‗nikmalarni 
nazarda tutadi. Bu ―qarzni‖ talaba yakuniy nazorat vaqtida o‗zlashtirgan bilim va 
ko‗nikmalarni namoyish qilish yo‗li bilan to‗liq ―uzishi‖ shart.
26
AQShda jami 3500 ta oliy ta‘lim muassasasi mavjud bo‗lib, ularning 
barchyaasida o‗qish pullikdir. U yerda ta‘lim vazirligi degan tushunchaning o‗zi 
yo‗q. 
Butun dunyo mamlakatlari ta‘lim tizimidagi sotsial muammolardan biri bu 
―Segregasiya‖ – ya‘ni ajralish holatlari bo‗lib, u ta‘lim muassasalarida boshlanib, 
bo‗lg‗usi kadrni mehnat faoliyatida unga amal qilishiga olib kelsa, bu har qanday 
davlatning milliy siyosati uchun xavf solishi tayin.
―Segregasiya‖ – o‗quvchilar orasida irqiy, diniy, etnik mansublik asosida, u 
yoki bu jins atrofida, yoxud, manfaatlar mushtarakligi va qo‗shnichilik asosida 
alohida bo‗linishni anglatadi.
27